O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademi ya a. A. Mavlyanov

2. O‘rta asrlarda Markaziy Osiyo mantiq ilmining 
rivojlanishi 
O‘rta asrlarga kelib fan va madaniyat markazi arab xalifaligining 
markaziy shahri Bag‘doddan Markaziy Osiyoning Buxoro, Xorazm va 
Balx shaharlariga ko‘chdi. Bu shaharlarda hashamatli me’moriy obidalar, 
madrasa va machitlar qad ko‘tardi. Shuningdek, xalifa Ma’mun davrida 
o‘sha davrning eng mashhur olimlarini birlashtirgan «Bayt ul Hikmat» – 
«Donolik uyi» ham tashkil qilindi. Bu esa Markaziy Osiyoda diniy ilmlar 
bilan birga falsafa va mantiq fanlarining rivojlanishiga sabab bo‘ldi. 
Mantiq dastlab «mutakallimlar» va «mu’taziliylar» kabi turli xil 
oqimlarning o‘rtasidagi g‘oyaviy qarama-qarshiliklarni hal qilishda 
bahslashish qoidalarini o‘rgatuvchi fan sifatida shakllana bordi. Lekin 
Markaziy Osiyo mantig‘ining fan sifatidagi asl mohiyati Arastu 
mantig‘ining kirib kelishi bilan kashf qilindi. Bu o‘rinda Arastuning 
mantiqqa oid asarlarini arab tiliga tarjima qilgan va ularni o‘z ilmlari bilan 
boyitgan ko‘pgina buyuk mutafakkirlar, masalan, Husayn ibn Is’hoq (808 
– 877), Abu Yusuf al-Kindiy (801 – 867), Abu Bashar Matto (tug‘ilgan 
yili ma’lum emas – 939 yilda vafot etgan), Iso ibn Zurro (1000 – yillar), 
Abu Bakir ar-Roziy (865 – 925), Forobiy (873 – 950), Ibn Sino (980 – 
1037), Ibn Rushd (1126 – 1198) kabilarni aytib o‘tishimiz mumkin.
Dastlab, Yaqin va O‘rta Sharqda Arastuning «Kategoriya», «Ritorika» 
va «Birinchi analitika» asarlarini Husayn ibn Is’hoq, «Ikkinchi analitika» 
va «Sofistika»sini Abu Bashar Matto, «Poetika»sini Kusta ibn Luka, 
shuningdek, Porfiriyning «Izogoge» asarini ar-Roziy kabi olimlar arab 
tiliga tarjima qilishgan
9
. 
Qadimgi grek mantig‘ini, xususan, Arastu mantig‘ini dunyoga keng 
targ‘ibot qilishda Yaqin va O‘rta Sharq hamda Markaziy Osiyo 
mutafakkirlarining muhim o‘rin egallaganini quyidagi tarixiy qiyoslash 
orqali aniq ko‘rsatib berishimiz mumkin, ya’ni IX – XI asrlarda Markaziy 
Osiyo ilmiy jamoatchiligi Arastuning barcha mantiqiy asarlari bilan 
to‘laligicha tanishish imkoniyatiga ega bo‘lgan bo‘lsa, O‘rta asr G‘arb 
sxolastikasining yirik vakillari Anselm Kenterberiyskiy, Rosselin va 
Abelyarlar Arastu mantig‘i bilan deyarli tanish bo‘lmaganlar. Faqat XΙΙΙ 
asrga kelib Forobiy, Ibn Sino va Ibn Rushdlarning asarlari lotinchaga 
tarjima qilinganidan keyingina G‘arbiy Yevropa kitobxonlariga 
9
Закуев А. К. Из истории арабоязычной логики средних веков. – Баку, 
1971. – С.13–15.
28

---

Arastuning mantiqqa oid sakkizta kitobi to‘laligicha yetib boradi. Shu 
o‘rinda ta’kidlab o‘tish kerakki, Markaziy Osiyo, umuman, Yaqin va O‘rta 
Sharq mutafakkirlari Arastuning kitoblarini nafaqat tarjima qilishgan, 
balki ularni ijodiy boyitib, tarixda «arab mantig‘i» deb nom olgan 
o‘zgacha mantiqiy tizimni yaratishga muvaffaq bo‘lishgan. 
Mantiq ilmining keyingi rivojida Eronlik qomusiy olim Abu Bakr 
Muhammad Zakariyo ar-Roziyning ham xizmatlari katta. Aslida, ar-Roziy 
haqida gapirilganda, eng avvalo, u tibbiyotshunos olim sifatida 
tavsiflanadi. Chunki ar-Roziy nafaqat matematika, falsafa, mantiq va 
ilohiyot masalalari bilan shug‘ullangan, balki ko‘proq tibbiyot sohasi bilan 
shug‘ullangan bo‘lib, o‘sha davrning tibbiyotshunosligi uchun qomusiy 
kitob sifatida tan olingan «Tabobat sohasidagi hamma narsani o‘z ichiga 
oluvchi kitob» deb atalgan asarning muallifidir.
Bundan tashqari, ar-Roziy Rey va Bag‘dod shaharlarida yirik 
kasalxonalarni tashkil etish hamda boshqarish bilan ham jiddiy 
shug‘ullangan. Shuning uchun ilmiy jamoatchilikda ar-Roziyni ko‘proq 
tabiiy-ilmiy, qolaversa, falsafiy tafakkur taraqqiyotiga katta ta’sir 
ko‘rsatgan olim sifatida bilishadi. Lekin bu bilan ar-Roziyning mantiq 
ilmini rivojlantirishda, ayniqsa, Arastuning mantig‘ini o‘z asarlari orqali 
targ‘ibot qilishdagi xizmatlariga yetarlicha baho bermaslik mumkin emas. 
Jumladan, ar-Roziy mantiqqa oid «Kitob al-Isaguvchi», «Arastu 
kategoriyalarining tahlili va ahamiyati», «Arastu birinchi analitikasining 
ahamiyatini tahlil qilish haqida kitob», «Aql tarozisi haqida kitob» kabi 
asarlarni yaratgan
10
. Ar-Roziy bu asarlarida Arastuning mantig‘ini 
targ‘ibot qilish qoida-tamoyillarini o‘rganish kabi masalalar borasida o‘z 
fikr va mulohazalarini yozib qoldirgan. 
Mantiq ilmining rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shgan mashhur 
olimlardan yana biri Abu Yusuf al-Kindiy hisoblanadi. Uning asarlari 
jumlasiga «Kitob al-Madxal al-Mantiq» («Mantiqqa kirish»), «Kitob al-
Madxal al-muxtasar» («Qisqacha kirish») «Kitob al-Maqulot» («Besh 
kategoriya haqida»), «Kitob fi al-Burxon» («Ilmiy isbotlar haqida kitob») 
va «Birinchi falsafa haqida» kitoblarini kiritishimiz mumkin. Al-Kindiy 
o‘z asarlarida Arastuning mantig‘iga katta baho berib, mantiq ilmi olamni 
bilishning dastlabki bosqichi ekanligini va uning asosida boshqa 
bilimlarning shakllanishini ko‘rsatib o‘tadi. 
10