O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademi ya a. A. Mavlyanov
Yüklə 417,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Sodda hukm va uning turlari
Hukmning turlari. Hukm tafakkurning shakli sifatida sodda va murakkab turlarga bo‘linadi. Agar fikr birgina hukmdan iborat bo‘lsa, sodda, bir qancha sodda hukmlarning yig‘indisidan iborat bo‘lsa, murakkab bo‘ladi. 62 Sodda hukm formulada quyidagicha ifodalanadi: «S – Rdir» yoki «S – R emas». Predikatning mazmuniga ko‘ra sodda hukmlar uch turga bo‘linadi: 1) atributiv hukmlar; 2) munosabat hukmlari; 3) mavjudlik hukmlari. Atributiv (belgiga oid) hukm muayyan belgining predmetga tegishli ekanligini tasdiqlaydi yoki inkor qiladi. Masalan, «O‘zbekiston – respublika tipidagi davlat». «Ko‘p xil fikrlilik, jinoiy javobgarlik emasdir» – kabi hukmlar ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Ushbu gaplarning formulasi «S – Pdir» va «S – R emas» ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Munosabat hukmlari predmetlar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni tasdiq yoki inkor tarzda ifodalaydi. Masalan, «Karim Ahmaddan katta», «Jamiyat qonunlari tabiat qonunlariga nisbatan o‘zgaruvchandir» va boshqalar. Munosabat hukmning formulasi quyidagicha: «aRv». Bunda «a» va «v» hukmlarning nomini «R» (lotincha «Relatio» – «munosabat»ning bosh harfi) esa ularning orasidagi munosabatni ifodalaydi. Mavjudlik hukmida buyumlarning mavjudligi tasdiq yoki inkor etiladi. Masalan, «Ba’zi tinglovchilar darslarni o‘z vaqtida o‘zlashtirmaydilar». Mazkur hukmda tinglovchilar orasida darslarni o‘z vaqtida o‘zlashtirmaydiganlari ham mavjud ekanligi bildirilmoqda. Miqdor va sifat jihatidan sodda hukmlar turlarga bo‘linadi. Sodda hukmlar miqdor jihatidan fikrning bir yoki bir necha buyum haqidaligiga qarab yakka, juz’iy va umumiy turlarga bo‘linadi. Hukmda ifodalangan fikr bir buyumni tasdiq yoki inkor qilsa, bu holda u «yakka hukm» deb ataladi. Masalan, «Abu Nasr Forobiy – «Fozil odamlar shahri» kitobining muallifi» deyilsa, yakka hukm bo‘ladi. Chunki «Abu Nasr Forobiy» – hukmning subyekti (S), bir kishining «Fozil odamlar shahri» kitobiga muallif (R) bo‘lishdek belgiga ega ekanligi tasdiq shaklida kelmoqda. Hukmda ifodalangan fikr bir emas, bir necha buyumga taalluqli bo‘lsa, u «juz’iy hukm» deb ataladi. Masalan, «Ba’zi jinoyatlar ehtiyotsizlik orqali sodir etilgan jinoyatlardir» deyilsa, unda predikatda hukm buyumi maqomidagi jinoyatlarning barchasiga oid muhokama yuritilmay, balki ularning alohida juz’iy qismigagina xos fikr yuritiladi. Juz’iy hukmning formulasi «Ba’zi S – R» dir. 63 Agar predikatda ifodalangan fikr subyekt buyumlarining barchasiga taalluqli bo‘lsa, unda mazkur hukm «umumiy hukm» deb ataladi. Masalan: «Ichki ishlar organlarining xodimlarining barchasi dam olish huquqiga egadir». Uning formulasi «Hamma S – R» dir. Sodda hukmlar sifatiga ko‘ra, tasdiq yoki inkor hukmlarga bo‘linadi. Tasdiq hukmdagi subyekt buyumiga xos xususiyat predikatda ifodalangan fikr vositasida e’tirof etiladi. Masalan, «O‘zbekiston – Markaziy Osiyodagi mustaqil davlat», degan hukmda O‘zbekiston Markaziy Osiyodagi mustaqil davlatning belgiga egaligi uqtiriladi. Inkor hukmda esa hukm subyektiga tegishli sifatlar inkor etiladi. Masalan, «Demokratik davlatda qonunlar xalq irodasidan tashqari bo‘lmaydi», degan hukmda ham subyektga xos bo‘lgan xususiyat inkor etilayapti. Inkor hukm «emas», «yo‘q», «ma» yuklamalari orqali ifodalanadi. Sodda hukmlarning sifat va miqdor jihatdan tasnifi. Hukmlar sifat jihatdan tasdiq va inkor, miqdor jihatdan esa yakka, juz’iy hamda umumiy turlarga bo‘linadi. Tasdiq va inkor hukmlar yakka, juz’iy va umumiyga bo‘linishi mumkin yoki aksincha, yakka, juz’iy va umumiy hukmlar ham tasdiq va inkor hukmlardan iborat bo‘lishi mumkin. Shunga ko‘ra, mantiqda hukmlarning sifat va miqdor jihatidan to‘rt turi tasnif etiladi. Bular: – umumiy tasdiq hukmi; – juz’iy tasdiq hukmi; – umumiy inkor hukmi; – juz’iy inkor hukmi. Bu hukmlarni qisqacha bayon etish va qo‘llashni osonlashtirish uchun ular ko‘pincha lotin tilidagi «A», «I», «YE», «O» harflarida ifodalanadi. Umumiy tasdiq A – (lotin tilidagi «Affirmo» – tasdiqlayman, so‘zining birinchi unli harfi). Juz’iy tasdiq I – («Affirmo» – so‘zining ikkinchi unli harfi). Umumiy inkor YE – (lotincha «Nego» – «inkor qilaman» so‘zining birinchi unli harfi). Juz’iy inkor O – («Nego» so‘zining ikkinchi unli harfi). Umumiy tasdiq «A» – (miqdor jihatidan umumiy, sifat jihatidan tasdiq). Masalan, «Hamma o‘qituvchilar aqliy mehnat bilan shug‘ullanuvchilardir». Uning formulasi «Hamma S – P dir». Juz’iy tasdiq «I» – (miqdor jihatidan qisman, sifat jihatidan tasdiq). Masalan, «Ba’zi kishilar noyob qobiliyatning sohiblaridir». Uning formulasi «Ba’zi S – P dir». 64 Umumiy inkor «YE» – (miqdor jihatidan umumiy, sifat jihatidan inkor). Masalan, «Hech bir jinoyat sababsiz vujudga kelmaydi». Uning formulasi «Hech bir S – R emas». Juz’iy inkor «O» – (miqdor jihatidan qisman, sifat jihatidan inkor). Masalan, «Ba’zi tinglovchilar a’lochi emas». Uning formulasi «Ba’zi S – P emas.» Hukmlarda terminlarning taqsimlanishi. Sodda hukmlardagi tushunchalar «terminlar» deb aytiladi. Terminlar bu hukmdagi subyekt va predikatlardir. Hukmlarda terminlarning taqsimlanishi deganimizda, mazkur hukmlarda subyekt «S» bilan predikatning «R» hajmlari o‘rtasidagi munosabat tushuniladi, ya’ni S ning hajm jihatdan qanchalik ekanligi nazarda tutiladi. Subyekt va predikat o‘zlari ifodalangan predmetlar yoki hodisalarning hammasini hukmda aks ettirishsa va ular hajm jihatidan to‘liq olingan bo‘lsa, hukmda terminlar bo‘lingan deyiladi. Aksincha, hukmda subyekt va predikat o‘zlari ifodalangan predmet yoki hodisalarning bir qismini aks ettirsa, bunday hukmlarda terminlar bo‘linmagan deyiladi. Biz AYEIO hukmlarida subyekt bilan predikat o‘rtasidagi munosabatni tahlil qilganimizda, ulardagi terminlarning hajmini bilib olamiz. A – umumiy tasdiq hukmi «Barcha S – R dir» degan tuzilishga ega. Mazkur hukmga quyidagicha misol keltirishimiz mumkin. «Boshqarmamizning barcha tergovchilari huquqshunoslardir». Bu hukmning subyekti – S deyilganda, gap boshqarmamizning barcha tergovchilari haqida borganligi uchun hajmi to‘laligicha olingan hisoblanadi, predikati – R esa taqsimlanmagan, chunki bu yerda gap huquqshunoslarning barchasi haqida emas, balki boshqarmamiz tergovchilari bilan bog‘liq bo‘lganlari haqida borayapti. Mantiq ilmida hukm terminlarining taqsimlanishini «+», taqsimlanmasligini esa «-» bilan belgilash hamda doiralarda ifodalash qabul qilingan. Yuqoridagi misolimiz Eyler doirasida shunday ko‘rinishga ega bo‘ladi: Yüklə 417,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|