O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademi ya a. A. Mavlyanov
Yüklə 417,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Ommabop induksiya. Muayyan tur yoki sinfga mansub narsa va
hodisalarda ayrim belgining takrorlanishi va ularni oddiy sanab o‘tish asosida xulosalashga ommabop yoki oddiy sanash induksiyasi deb aytiladi. Ommabop induksiyada xulosalar kutilgan chin natijalarni bera olmaydi. Chunki oddiy sanashda ziddiyatli holatlar nazardan chetda qolishi va bu o‘z navbatida xato xulosalarga sabab bo‘lishi mumkin. Masalan, tergovchi dastlabki tergovda oldidagi ko‘p sonli dalillarning orasidan jinoyatga aloqador eng muhimlarini tanlab olish muammosiga duch keladi va ko‘p hollarda faqat o‘zining versiyasini isbotlovchi dalillarni umumlashtirish bilan ovora bo‘lib, ularga zid keluvchi holatlarni nazardan qochiradi, natijada bir yoqlama noto‘g‘ri xulosaga kelib qoladi. Odamlar ommabop induksiya asosida tabiat va jamiyat hodisalarining ayrim belgilariga qarab, to‘g‘ri hamda foydali xulosalar chiqarishga ham qodirlar. Masalan, kuzda mevali daraxt gullasa, qishning sovuq bo‘lishi yoki qaldirg‘och past uchsa, yomg‘ir yog‘ishi haqidagi xulosalar isbotlanishi lozim bo‘lmagan haqiqatlar sifatida avloddan avlodga o‘tib kelmoqda. 97 Ilmiy induksiya. Muayyan tur yoki sinfga mansub predmetlarning bir qismiga xos zarur belgi va aloqasini ilmiy asoslangan uslublar orqali o‘rganib, bu belgi yoki aloqaning butun tur yoki sinfga tegishliligi haqida ishonchli xulosa chiqarishga ilmiy induksiya, deb aytiladi. Ilmiy induksiyaning ikki turi mavjud: a) tanlash uslubi orqali induksiya; b) inkor uslubi orqali induksiya. Tanlash induksiyasida ommabop induksiyadagi singari kuzatilgan hodisalar nafaqat oddiy sanash usuli bilan umumlashtiriladi, balki o‘rganilayotgan hodisaning turli shart-sharoitlarda qanday o‘zgarishi mumkinligi tahlil etilib, olingan natijalar orasidan eng muhimlari dalil sifatida tanlab olinadi. Masalan, jinoyatchilikka qarshi kurashning ma’lum bir hududdagi ahvolini o‘rganmoqchi bo‘lsak, nafaqat statistik ma’lumotlardagi mavjud raqamlarni oddiy sanash usuli orqali umumlashtiramiz, balki jamoatchilik fikrini bilish yoki shunga o‘xshash bir qancha omillarni ham tahlil qilish asosida, nisbatan obyektivliroq natijalarga erishishimiz mumkin. Qadimda kumushning ko‘p yillik kuzatuvlar natijasida dastlab ichimlik suvini tozalash, keyinchalik uning davolash xususiyatlari aynan mana shunday tanlash usuli orqali aniqlangan. Hozirga kelib, mazkur yo‘nalishda qilingan ilmiy tadqiqotlarning xulosalari kumushning haqiqatdan ham kislorodni faollashtirib, bakteriyalarni qirish xususiyatiga egaligini tasdiqlab bera oldi. Induksiyada istisno usuli orqali tadqiq etilayotgan hodisa sababini, uning oldingi hodisalar bilan aloqasini aniqlash va unga aloqasi yo‘q holatlarni inkor etish asosida xulosa qilinadi. Bu uslub hodisada sabab- oqibat bog‘lanishlarini aniqlashga asoslangan. Sabab – boshqa hodisani keltirib chiqaradigan hodisa. Sabab-oqibat aloqadorligi aloqadagi umumiylik, vaqtdagi izchillik, ketma-ketlik, zaruriylik hamda sabab-oqibatning bir ma’noli bog‘lanishda bo‘lishi kabi muhim xususiyatlarga ega. Aynan shu belgilar ilmiy induksiya uslublari uchun metodologik asos bo‘lib xizmat qiladi. Hodisalarning o‘rtasidagi sababiy aloqadorlik induktiv uslublar, ya’ni o‘xshatish, tafovut, qoldiq, yo‘ldosh o‘zgarish uslublari yordamida farqlanadi O‘xshatish uslubi orqali bir necha hodisalarda yuz berayotgan oqibatning umumiyligidan yagona sabab umumiyligi haqida xulosa chiqariladi va u sxemada quyidagicha ifodalanadi: AVS – d 98 ASD – d ADE – d Ehtimol, A – d ning sababi. Demak, yuz bergan AVS, ASD va ADE hodisalarning natijasida «d» kelib chiqmoqda. Har bir voqeada A hodisasining boshqalarga nisbatan doimiy takrorlanishi kuzatilganligi uchun «d» oqibatning sababi A hodisa bo‘lsa kerak, deb xulosa qilamiz. Tafovut uslubida ikki hodisaning kelib chiqishini taqqoslash usulida sababiy aloqadorligi aniqlanadi, ya’ni ikki hodisa bir-biridan faqat bitta holat bilan farq qilib, birida u yo‘q, ikkinchisida bor bo‘lsa, aynan shu holat kuzatilayotgan hodisaning ehtimoliy xulosasi chiqariladi va u sxemada quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi AVSD – d ni keltirib chiqaradi. VSD – d ni keltirib chiqarmaydi. Ehtimol, A – d ning sababchisi. Masalan, inson oziq-ovqat mahsulotlarining ayrim bir turini iste’mol qilganda, organizmda toshma yoki shunga o‘xshash alomatlar yuz bersa, vrach bu kasallikning sababi aynan o‘sha ayrim oziq-ovqat mahsulotlari ekanligi haqida xulosa qiladi. Qoldiqlar uslubi bir necha hodisalarni o‘zida qamrab oluvchi murakkab hodisalarni o‘rganishda qo‘llanilib, unda AVS hodisalar – a, b, c, d larni keltirib chiqarishi ma’lum bo‘lsa, ya’ni «a» ning sababi – A, «b» ning sababi – V, «c» ning sababi – S bo‘lib, «d» ning sababi noma’lum bo‘lsa, unda uning sababi D bo‘lishi mumkin degan ehtimoliy xulosa chiqariladi. Mazkur qoldiqlar uslubining sxemasi quyidagicha: AVS – a, b, c, d. A – a. V – b. S – c. Ehtimol D – d ning sababidir. Yo‘ldosh o‘zgarishlar uslubiga ko‘ra bir holatning o‘zgarishi hodisaning ham o‘zgarishiga olib kelsa, shu holat kuzatilayotgan hodisa o‘zgarishining sababchisi bo‘lib chiqadi. Mazkur uslub sxemada quyidagicha ifodalanadi: A1VS – d 1 A2VS – d 2 ………………………………… AnVS – d n Ehtimol, A – d ning sababchisidir. 99 Ilmiy induksiyaning ushbu uslublaridan asosan o‘zaro bir-birini to‘ldirishda foydalaniladi. Yüklə 417,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|