O‘zbekiston respublikasi maktab va maktab ta’limi vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

4. Dam olish xarakteri (aktiv va passiv) xususan pauzalarni boshqa, qo‘shimcha faoliyat turlari (engil-trussoy yugurish - asosiy masofa oralig‘idir va h.k.) bilan to‘ldirish organizmga asosiy ish turi va qo‘shimcha qilinganini intensivligiga qarab organizmga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Kretikka yaqin tezliklar bilan ishlashda past intensivlikdagi qo‘shimcha ish nafas jarayonlarini nisbatan yuqori darajada ushlashga imkoniyat beradi va shunga ko‘ra tinch holatdan ishholatiga, ishholatidan tinch holatga o‘tishdagi keskin o‘zgarishlarning oldi olinadi. O‘zgaruvchan metodning asosiy xarakterli tomonlaridan biri ham asosan shundan iboratdir.
5. Mashqni takrorlashlar (qaytarishlar) soni organizmga yuklamani ta’siri ko‘lamining yig‘indisini belgilaydi. Aerob ish sharoitida takrorlashlar sonini oshirish yurak-tomir va nafas tizimi organlarini uzoq vaqt davomida yuqori darajada faoliyat ko‘satishga majbur qiladi. Anaerob sharoitda esa qaytarishlar sonini oshirish ertami-kechmi kislorodsiz mexanizmlarni tugatilishiga olib keladi. Unda ish bajarish butunlay to‘xtaydi yoki uni intensivligi keskin pasayadi.
Chidamlilik namoyon qilishda nafas muhim ahamiyatga egaligi ma’lum bo‘ldi. Shunga ko‘ra tinch, bir xil maromdagi ishlarda asosan burun orqali chuqur nafas olish bilan mashq, ish bajarish to‘g‘riligi amaliyotda isbotlangan.¹³
Ma’lumki nafas, ko‘krak, qorin, (bryushnoy press) va aralash muskullar – diafragma aralashuvi orqali olinadi. Kuchli zo‘riqish bilan bajariladigan faoliyatda maksimal darajada o‘pka ventilyatsiyasini yo‘lga qo‘yish uchun (N.G. Ozolin, V.V. Mixaylov) og‘iz orqali chuqur nafas tavsiya qilinadi. Asosiy e’tibor nafas chiqarishga qaratilishi, chunki o‘pkadagi kislorodi kam bo‘lganhavo yangihavo bilan aralashib ketmasligi keskin va chuqur nafas chiqarish tavsiya qilinadi.
Yuqori malakali sportchilarda chidamlilikni tarbiyalashda hozirgi zamon metodikasi biror mashg‘ulotni o‘zidagina emas, trenirovka mashg‘ulotlarining yillik siklida ham juda katta hajmda ish bajarishni tavsiya qilmoqda.
Masalan, mashhur franso‘z stayyori Allen Mimun o‘zini sport kar’erasi yillarida jami 85 ming km yurgan. Uni baholash maqsadida еr shari aylanasi-ekvatori 40 ming kmligini ekanligini e’tiborga olsak, Magellanni birichi marta uni aylanib o‘tishi uchun 3 yil sarflaganligini ko‘z oldimizga keltirishimiz lozim. “Sport yurushi» bilan shug‘ullanuvchilar bitta trenirovka mashg‘ulotida 100 km. gacha masofani o‘tadilar.
Chidamlilikni tarbiyalashda faqat masofa uzunliginihisobga olish noto‘g‘ri natijaga olib kelishi ni unutmasligimiz lozim. Chunki jismoniy tayyorgarligi yuqori bo‘lgan sportchi uchun 800 m ga yugurishga 1.45.0 dan tez vaqt sarflasa bu yuguruvchiga qayd qilingan masofa sprint masofasi bo‘lib xizmat qiladi. Yangi o‘rganuvchi uchun esa 3-3,5 min li muddat uzoq masofa rolini o‘ynashi mumkin.