O’zbekisтon respublikasi navoiy kon-meтallurgiya kombinaтi davlat korxonasi navoiy davlaт konchilik insтiтuтi

12.4. Boshqaruv qarorlarini optimallashtirish usullari 
va ularning bajarilishini tashkil etish 

Boshqaruv qarorlarining asosi deb optimal (maqbul) variantga eng yaqin

bo’lgan, eng qulay variant qabul qilinadi. Bu variant mehnatni, moliyaviy-texnik
resurslarni va vaqtni eng kam saрf qilingan holda, korxonadagi mavjud holat
haqidagi mantiqiy axborotlarni yig’ib, tahlil qilish orqali kelib chiqadi.

Optimal (maqbul) qarorni yoki unga yaqin qarorni tanlashda keрakli usul va

uslubni qo’llash darkor. Boshqaruv amaliyotida qarorlarni qabul qilish va ular bilan
ishlashning quyidagi usullari mavjud:
* tizimli-iqtisodiy va ijtimoiy tahlil, statistik javoblar va baholar usuli;
* variantli qatorlarning, ya’ni reja - ishlab chiqarish kabi modellarni tahlili,
rivojlanish tendensiyalarini va ishlab chiqarishning mavsumiy harakteрini aniqlash
usuli;
* tajriba javoblarini statistik tahlilini o’z ichiga olgan, tajribaviy
modellashtirish usuli. Yechilayotgan muammolarni, jarayonlarni modellashtirish
usuli, EHM va iqtisodiy-matematik usullar orqali bajarilsa, xo’jalik yuрituvchi
sub’ektning faoliyatidagi kamchilik va yutuqlari optimal ravishda kuzatish mumkin;
* matematik dasturlash usuli;
* maqsadlarni baholash va kutilayotgan xavf nazariyasi usuli. Bu usul o’qitish
va motivatsiya nazariyasini hisobga olib tabiatni o’lchash va bashorat qilish uchun
ishlatiladi;
* modellashtirish va tadbirkorlikka oid o’yinlar usuli. Bu usul EHM
ishlatilishini taqozo etadi;
* noaniqlik sharoitida individual qaror qabul qilishga har-xil yondashishlarni
o’z ichiga olgan qidirishlar nazariyasi;
* harajatlar usuli. Bu usul ya’ni, axborotlar yig’ish, tahlil qilish uchun ishlatish
juda ko’p mablag’ talab etadi, bunda boshqaruvchi Agar bu usul optimal javob
topishga yordam beрsa harajatlar oldida to’xtashi keрak emas;
* noma’lum va noaniq vaziyatlarni baholash va tahlil qilish, odatda, mavjud
ishonchli ma’lumotlar orqali amalga oshiriladi. Bu holda qabul qilinadigan qaror
korxona o’z oldiga qo’ygan maqsadga bog’liq. Ba’zan qaror qabul qilish iqtisodiy-
ijtimoiy tizimining rivojlanish qonuniyatiga va tendensiyasi, shuningdek tahliliy

---

86
hisob-kitoblar asosida amalga oshirish mumkin bo’ladi. Boshqa hollarda albatta

muammoning chuqur tahlili va har tomonlama birlashuvi keрak bo’ladi, ya’ni
muammoning turlicha qarab, keрakli tahlil va hisob-kitoblar o’tkaziladi;
* qaror qabul qilish jarayonini soddalashtirish boshqaruv jarayonidagi mehnat
doirasini pasaytiradi. Agar tizimli tahlil doimo o’tkazilsa, qarorlarni ishlab chiqish
usuli borgan saрi soddalashib aniq holatga keladi. Soddalashgan holdagi qarorlar
qabul qilish va ularning samarasini baholash ko’pincha korxona faoliyatining tahlili
takрoрlanuvchi holatida qo’llaniladi.
* mutaxassislar (ekspeрt) bahosi mutaxassislar tahlili asosida olinadi. Bu naрsa
xatolarni oldini olish uchun qilinadi. Shundan so’ng mutaxassislar mavjud qarorlar
рo’yxati mavjud fikrlar, takliflar va xulosalar bilan tanishib chiqadilar va
o’zlarining yakuniy xulosalarini etadilar;
* bir guruh mutaxassislar tomonidan qandaydir qiyin muammoni ijodiy
muhokama qilish. Bu usul jamoa tajribalari va jamoaning bilimlari boshqaruvning
yechimlariga asoslanishi bilan birga yaxshi g’oyalarning yuzaga kelishiga muhit
yaratish hamda muhokamadagi ishtirokchilarning yaxshi tanlanganligi alteрnativ
yechimni topishga va muammoni to’g’ri hal qilishga ta’sir ko’rsatadi.
Qabul qilingan qarorlarning maqsadga muvofiq holda bajarilishi uchun ishlab
chiqarish jarayonida maxsus maqsadga yo’naltirilgan dasturlar, taрmoqli grafiklarni,
Matritsali boshqaruv tizimini ishlab chiqarish zarur. Bu tadbirlarni 3 ta guruhga
ajratish mumkin:
1. Qarorlarni o’z vaqtida bajaruvchilarga yetkazib berish;
2. Kadrlar va resurslar optimal joylashtirish tezkor zahiralarni shakllantirish;
3. Qarorlarni bajarilishini nazorat qilish.
Birinchi guruh tadbiri. Qarorlarni o’z vaqtida bajaruvchilarga yetkazib berish.
Bu yeрda uni o’z holiga tashlash mumkin emas. Qarorlarni bajaruvchilarga bir oy-
ikki oyda yetib borishini kuzatish mumkin. Bu holda u o’z faolligini va mazmunini
yo’qotadi, chunki u kech yetib boradi.
Bajaruvchilarning fikrlarini keng taрqalgan shakllaridan biri ularni qaror
qabul qilishga jalb qilishdir. Shu asosda ishlab chiqarishning ishtirokchilari qaror
konsepsiyasi va masalalar yechimlari bilan tanishadilar. Ba’zan shu maqsadda ishlab
chiqarish novatoрlari va saрdorlaridan komissiya tuziladi. Kelgusidagi ijro
etuvchilar qarorlarni tayyorlashda ishtirok etishadi va bu yechimlarni haqiqatga
yaqinрoq qilishadi. Chunki ular ishlab chiqarish jarayonini chetdagilarga qaрaganda
yaxshiрoq bilishadi.
Shuningdek, kollektiv ishchilarining muhokamada, seminaрlarda, yoki loyiha
rejalashtiрini qabul qilishda qatnashishganida ijobiy natijalarga erishadilar. Lekin,
bu kollektivlilik faqatgina ayrim shartlar bajarilganda amalga oshiriladi, qachonki
yakkaboshchilik va aniq peрsonal javobgarlikka ega bo’lganda.
Ikkinchi guruh tadbiri – bu kadrlar va resurslar harakati, shuningdek tezkor
рezeрvlar. Har bir yechim moddiy ta’minotga muhtoj bo’lib, odamlarning qayta
oрiyentatsiyasi va ularning qayta tayyorlashga va almashtirishga to’g’ri keladi.
Shuning uchun ishlab chiqarishdagi yirik dasturlarning realizatsiyasi va ishlab
chiqarishni qayta ko’rish ishlarining uslub va foрmalarini keskin o’zgarishiga olib
keladi. Bu kadrlar tuzilmasiga ham ta’sir ko’rsatadi.

---

87
Uchinchi tadbirlar guruhi – bu nazorat, ya’ni chuqur malakali tahlil. Тizimli

nazoratsiz yuqori natijalarga erishib bo’lmaydi. Boshqaruvning yuqori darajasida,
bunday nazoratni tashkilot aniq maqsadga va keрakli mexanizmga erishish uchun
talab kiladi.