O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan

TAYANCH SO'ZLAR VA IBORALAR Arxeologiya, xronologiya, makon, manzilgoh, ov qopqoni, g'or,
qoyatosh rasmlar, qishloq, shahar, ibodatxona, qabr-qo'rg'onlar, harbiy istehkomlar, sardoba, karvonsaroy va h. k.

ANNOTATSIYA

O'rta Osiyo hududida insoniyat tomonidan qilingan moddiy madaniyat yangiliklari. (Paleolit davridan ilk temir davrigacha) Yangilik kuzatilgan yodgorlik. Davriy sana.
O’rta Osiyoning janubiy viloyatlari Salavkiylar va Yunon — Baktriya davlatlari tarkibida. Miloddan awalgi 330 yilda kuxna dunyoning eng yirik davlatlaridan biri xisoblangan axamoniylar Yeronini inkirozga duchor kilgan Aleksandr Makedonskiy boshlik yunon — makedon kushinlarining Okuz (Oks) va Yaksart oraligidagi yerlarniegallash uchun yurishi boshlanadi. Bu xarbiy muxoriba sugdliklar, baktriyaliklar va saklarning kattik karshilik kursatishlariga karamasdan miloddan awalgi 327 yilda Oks va Yaksart oraligidagi katta bir kismni egallash bilan tugaydi. Bu sanadan boshlab Markaziy Osiyoning ba'zi bir viloyatlari kabi Baktriya xam Iskandar Zulkarnayn davlati tarkibiga kiritiladi.Surxondaryo viloyati va unga tutash Janubiy Tojikiston xududida olib borilgan arxeologik izlanish natijalari baktriyalik — larni Iskandar Zulkarnayn yurishlari davrida moxir me'mor, usta xunarmand va mirishkor dexkon sifatida karashga imkon byeradi. «Baktriyaning tabiati boy va turli —tuman, deb yozgan edi yunon tarixchisi Kvint Kurtsiy Ruf. Ba'zi joylarda daraxtlar va tok xaddan tashkari shirin meva byeradi. Unumdor yerlarni kuplab suv manbalari sugoradi, yumshok tuprokli don ekiladi, kolgan joy yaylov sifatida koldiriladiJskandar Zulkar — nayn yurishlari arafasida axamoniylar Yeroni tarkibiga 12 —viloyat bulib kirgan Baktriyaning bu davlatdagi mavkei juda katta bulgan. Baktriyaning iktisodiy imkoniyatlarini tarix otasi Gyerodotning dalillaridan xam kuzatish mumkin. Bu ulkaning axomoniylar Yeroni gaznasiga tulaydigan yillik ulponi 360 talant (10 tonni) kumushga teng bulgan. Baktriyalik zadogonlarning boyligi tugrisida xozirda Buyuk Yuritaniya muzeyida saklanayotgan uzining tarkibiga 170 dan ortik oltin va kumushdan tayyorlangan «Amudaryo xazinasi»dagi nodir buyumlar orkali fikr yuritish mumkin. Yeron shoxanshoxlari Baktriyaga uzlarining sharkdagi asosiy tayanch kuchi sifatida karashgan. Xususan, Yeron shoxi Doro II ning Iskandar Zulkarnaynga karshi kurashi jarayonida Baktriya satrapi Bess baktriyaliklar bilan birga sugdliklar va xindulardan iborat lashkarga boshchilik etgan. Shunday kilib Iskandar Zulkarnayn xujumi arafasida Baktriya siyosiy, iktisodiy, madaniy soxada rivojlangan davlat sifatida malum bulgan. Iskandar Zulkarnayn yurishlarini madx etgan Kurtsiy Ruf asarida Baktriyada ikki viloyat — Paretaka va Bubakena tilga olingan. Utgan asrda yashagan tanikli avstriyalik sharkshunos olim V.tomashek Paretaka nomini «kirgoklarni suv yuvib turgan ulka» deb izoxlagan. Arxeologiya dalil lariga asoslanib arxeolog tarixchilar Parteka mulkligini Shyerobod voxasi va unga tutash tog oldi yerlariga joylashtirsalar Bubakena tarkibiga Bobotogning xar ikki tomonidagi xududlar kirgan deb ta'kidlaydilar.Iskandar Zulkarnayn boshchiligidagi kushinlar Baktriyada juda kattik karshilikka duch keldilar. Spitamen boshchiligidagi sugdiylar va Baktriyaliklarning kuzgolonini bostirish uchun iskandar Zulkarnayn juda shiddat kursatgan. Yunon tarixchilari Arrian va Kurtsiy Ruf malumotlariga kura bu kurasli miloddan awalgi 328 yilning
kuziga va 327 yilning baxor fasliga tugri keladilskandar Zulkarnayn va uning lashkarboshilari Kratyer va Polikyerpon boshligidagi kushinlar baktriyaliklar kuzgolonini miloddan awalgi 327 yilda shavkatsizlik bilan bostirganliklaridan sung Baktriya ulkasi batamom Iskandar Zulkarnayn davlati tarkibiga kiritiladi. Iskandar Zulkarnayn vafotidan sung (miloddan awalgi 323 yil) Baktriya, jumladan, Surxondaryo yerlari miloddan awalgi IV asrning oxiridan III asrning urtasigacha xukm surgan Salavkiylar davlati tarkibida buladi.
Yunon - Baktriya podsholigi Miloddan awalgi III asrning 50 —ylllarida Salavkiylar davlati Yunon — baktriya va parfiya davlati ajralib chikdi. Yunon — Baktriya davlatining asosiy uzagini Baktriya ulkasi. Ya'ni Surxondaryo, Janubiy Tojikiston va Shi moliy afgoniston xududlari tashkil etgan. Bu podsho likning asoschisi Diodat bulib, uning markazi kadimgi Baktyer (Balx) shaxri xisoblangan.
Yunon — Baktriya davlatining eng yirik vakillaridan biri Demetriy sanaladi. Podsho Demetriy davrida Yunon— Baktriya davlati tarkibiga Shimoliy Xindiston yerlari xam kushib olingan. Ba'zi bir mutaxassislarning fikriga kura Yunon — Baktriya podsholigiga bir davr oraligida Sugd ulkasi xam karam bulgan.Yunon — Baktriya podsholigining eng oxirgi vakili Geliokl xis — obla nadi. Podsho Geliokl xukmronligi davrida ya'ni miloddan awalgi II asrning turtinchi choragida Yurion — Baktriya podsholigi Markaziy Osiyoning shimoliy viloyatlarida va Sharkiy Turkiston yerlarida istikomat kilgan kuchmanchi kabilalar, jumladan yuechji, yovchi, toxarlar, pasianlar, sakarauklar tomonidan egallanadi. Uz navbatida milodiy 1 asrga kelib ana shu kabilalardan yovchi (yuechji) toxarlar Kushon davlatiga asos solganlar.Shimoliy Baktriyaning Yunon — Baktriya davri madaniyati Tarixiy manbalarda Yunon — baktriya podsholigi «ming shaxarlar mamlakati» deb atalgan. Ming shaxar iborasi garchi mubolaga bulsada, lekin bu davrda xakikatan xam kuplab shaxarlarga asos solingan va shuningdek, ulkaning xam iktisodiy, xam madaniy jixatdan yuksalgan davridir.Bu davr madaniyatini sharxlashda ellinizm va ellin davri tushunchasi xam kullaniladi. Xozirgi zamon xorijiy garb tarixnavislik va madaniyatshunoslik fanida ellinizm jarayoni zamonaviylashtirilib, ilgor garbning kolok sharkka nisbatan madaniy yurish deb talkin etiladi. Markaziy Osiyo, jumladan Baktriya ma — daniyatiga yunon xalklari madaniyati ta'sirini burttirib talkin etish xozirda ba'zi rus olimlariga xam xos. Tom ma'nodagi ellinizm bu ilgor yunon madaniyatining Yakin va Urta Shark mamlakatlari xalklari madaniy yutuklari bilan birikuvi va uzaro xamkorlik jarayonidir.Shimoli— Garbiy baktriya (Surxondaryo) shaxar va kishloklarining katta bir kismi Iskandar Zulkarnayn kushinlarining yurishi okibatida vayronaga aylantiriladi. Muzrabotdagi Kusuktepa, Pishaktepa, Shyerobod voxasidagi tallashkon kal'asi, Bandixondagi kishloklar, Mirshodidagi Kiziltepa shaxri va uning
atrofidagi xov lilarning axoli tomonidan tashlab chikib ketilishi ayni shu davrda sodir bulgan. Salavkiylar va ayniksa Yunon — Baktriya podsholigi davriga kelib viloyat voxalarida yangi kishlok va shaxarlarga asos solinadi. Bandixon voxasida istikomat kilgan axolining bir kismi soy yokalab tekislikka tushib Jarkurgon atrofiga kelib urnashgan. Mirshodi voxasida yashagan axoli Dalvarzintepa urnidagi shaxarga asos solgan. Shyerobod voxasida yashagan axolining bir kismi Angor voxasiga kuchib, bu yerda Oysaritepa, Xarabodtepa urnidagi kishloklarni bunyod etgan.
Shurob, Kaftarxona va Pattakesar yerlarida istikomat kilgan axoli Tarmita ( Tyermiz ) ga asos solgan. Surxondaryoning Yunon — Baktriya davri shaxar va kishloklari uzining tuzilishi va ulardan davom etgan xayot jarayoniga kura ikki asosiy guruxga bulinadi. Birinchi turdagi shaxar va kishloklar miloddan awalgi 1 ming yillik urtalarida vujduga kelgan bulib, Yunon — Baktriya davrida xam bu shaxarlarda xayot davom etgan. Tallashkondagi Tallashkon II, Shyerobod voxasining miloddan awalgi 1 ming yillikdagimarkazi Jondavlattepa, kuyi Surxon xavzasidagi Xayitobod shular jumlasidandir. Tarmita, Dalvarzintepa, Shurob kishlogi yonidagi Kofirkal'a (Kampirtepa) singari shaxar va kaFalar ikkinchi guruxga oid. Bularning shakllanishi bevosita Yunon— baktriya podsholigi xukmronligining ilk boskichida yuz byergan. Viloyat ning Yunon — Baktriya davri madaniyati asosan Tarmita, Dalvarzitepa va Kampirtepalarda utkazilgan kazishmalar orkali ma'lum.
Dalvarzintepa ilk Kushon davrida Xodzo, Kampirtepa esa Pardagvi nomi ostida tilga olingan. Tadkikotlarga kura Tarmitaning Yunon — Baktriya davriga oid madaniy katlamlar uning xozirgi kal'a kismida 2,5 metrni tashkil etadi. Bu davrda Tarmita bir necha gektardan iborat bulib, uz davrining yirik shax — arlaridan biri xisoblangan. Tanikli ingliz olimi V.Tarn asrimizning 50 —yillarida Iskandar Zulkarnayn asos solgan shaxarlardan biri Oks buyidagi Iskandariya Tyermiz shaxriga tugri keladi degan fikrni bayon etgan. Shimoliy Baktriyaning Yunon — Baktriya davri badiiy san'ati namunalarining kupchilik kismini tyerrokat xaykalchalar, ya'ni mu'jaz san'at namunalari tashkil etadi. Bu turdagi san'at namunalari uz ishlanish uslubiga kura bir necha guruxga bulinadi. Bular yalangoch kiyofada yoki tavonlarga tushgan kiyimlari xilpirab turgan xaykalchalar va shuningdek ayol ma'budaning taxtda utirgan xolatdagi tasvirlaridir. Kampirtepadan topilgan bu guruxdagi ma'budalardan birining ung kulida kush, chap kulida esa yalangoch bola tasviri bulsa. Ikkinchi bir ma'budaning tizzasida echkisimon oyokli bola kiyofasi ishlangan.Ba'zi bir ayol xaykalchalari fil suyagi yoki marmar toshdan yunilgan bulib, uzining nafisligi va yuksak badiiyligi bilan ajralib turadi. Bu davrning ba'zi bir tyerrokat xaykalchalarida mutaxassislarning ta'rificha, bevosita Yunon — Baktriya xukmdorlarining aynan kiyofasi aks ettirilganYunon — baktriya podsholigi shimoliy Baktriyada tovar —pul munosabatlarining shakllangan davridir. Kadimgi baktriyada
miloddan awalgi VI —IV asrlarda muomalada pul birligi sifatida Axamoniylar davlatining mis tanga pullari — dariklar asosiy pul birligi xisoblangan. Salavkiylar va ayniksa, Yunon — Baktriya podsholari nomidan zarb etilgan tanga pullarning yuza kismida xukmdorlarning Diodat, Demetriy va boshkalarning kukragigacha tasviri tushirilgan bulib, aynan portret shaklidadir. Bu tanga pullarning orka tomonida yunon ma'budalari Zevs, Apollon, Gyerakl va shu kabilaming kiyofasi zarb etilgan.Keyinchalik bu tanga pullardagi ma'budalar maxalliy xudolar bilan almashtiriladi yoki ba'zan bir yunon ma'budalari kushalok nomga ega buladi.

11. mavzu. Arxeolgik yodgorliklar va ularning turlari