O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar O‘zbekiston respublikasi
Yüklə 109,27 Kb.
|
|
2.4.Aholining jins va yosh tarkibi
Demografik vaziyatning shakllanishida aholining jinsiy tarkibi asosiy omil hisoblanadi. Aholi tarkibida erkaklar va ayollar salmog‘ining tengligi, ya‘ni mutanosibligi ularning nikohga kirish va oilalarning tashkil topishiga qulay vaziyat yaratadi, biroq har doim ham jamiyatda erkaklar va ayollar salmog‘i teng bo‘lavermaydi. Statistik ma‘lumotlarning ko‘rsatishicha, O‘zbekistonda 19-a.ning 2-yarmi hamda 20-a. boshlarida aholi tarkibida erkaklar salmog‘i ancha yuqori bo‘lgan. Toshkent sh. aholisi miqdorida ayollar salmog‘i respublikaning o‘rtacha ko‘rsatkichidan yuqoriroq bo‘lib, 51,0 %ni tashkil etadi (2004). Buning asosiy sababi shahar aholisining milliy tarkibiga bog‘liq: Toshkent sh. aholisining 4045 %ni boshqa millat vakillari tashkil etadi, ularda ayollar miqdori erkaklarga nisbatan bir qadar yuqori. Bundan tashqari shahar joylarda erkaklar o‘limi qishloq joylarga nisbatan ancha yuqori. Mas., 1989 y.da O‘zbekistonda 5054 yoshdagi har 1000 ta erkak orasida qishloqda 10 tasi o‘lgan bo‘lsa, shaharda o‘lim 13 taga yetgan. Bu ko‘rsatkich 7074 yosh guruhlarida 4962 ni tashkil etadi. Aholining ko‘payishida yoshlar, ayniqsa, 1519, 2024, 2529 yoshli guruhlarning jinsiy tarkibi alohida ahamiyatga ega. Chunki aholi, asosan, mana shu yoshlarda nikohga kirib, oila quradi. Ma‘lumotlarning ko‘rsatishicha, dunyodagi juda ko‘p davlatlarda 1530 yoshlardagi ayollarga nisbatan erkaklarning soni biroz yuqoriligi kuzatila di. Biroq Yevropa, Avstraliya, Amerika ning ba‘zi davlatla rida esa 59 yoshli guruhlardan boshlab erkaklar salmog‘i kamayib ketgan. Buning sababi, bu davlatlar da o‘g‘il bolalar o‘limining yuqoriligi dir. O‘zbekistonda asosiy nikohga kirish yoshlarida erkaklar va ayollar nisbati deyarli tengdir. Bu tenglik ayollarning tug‘ish yoshidagi guruhlarida ham davom etadi. O‘zbekistonda aholining yosh tarkibi uning demografik xususiyatlariga va turmush darajasiga bog‘liq. O‘zbekiston dunyoda tug‘ilish darajasi nisbatan yuqori bo‘lgan davlatlardan. Biroq o‘lkadagi tug‘ilishning yuqori darajasi hammavaqt ham aholining muntazam ko‘payib borishini ta‘minlay olmagan. 20-a.ning 1-yarmida O‘zbekistonda bolalar o‘limi yuqori bo‘lgan va tug‘ilgan bolalarning 5060 % bolalik va o‘smirlik davridayoq nobud bo‘lishgan. Bu hol aholining yosh tarkibida ham ifodalana di. Mas., 1926 va 1939 y.larda o‘tkazil gan aholi ro‘yxati ma‘lumotlariga ko‘ra, O‘zbekiston aholisining umumiy sonida 09 yoshdagi bolalar salmog‘i 2324 %ni, 1959-89 y.lardagi aholi ro‘yxati ma‘lumotlarida bu ko‘rsatkich 2832 %ni tashkil etgan. 33
keskin kamayishi b-n bog‘liq. Bolalar salmog‘ining oshib borishiga bevosita ta‘sir etuvchi omillardan yana biri O‘zbekistonda tug‘ilayotgan bolalar sonining ko‘payib borishidir. Tug‘ilish sur‘ati 20-a.ning 2-yarmida juda yuqori bo‘lgan. Agar O‘zbekistonda 1950 y. tug‘ilishning umumiy koeffitsiyenti 30,8 %ni tashkil etgan bo‘lsa, 1960 y.da 39,8 %ga teng bo‘lgan. Bu davrda tug‘ilgan bolalar 1975-80 y.larda kamolot yoshiga yetganlar va natijada aholi tarkibida 15-19, 20-24 yoshli guruhlarning salmog‘i ko‘tarilgan. Bu hol esa, o‘z navbatida, O‘zbekistonda yangi oilalar tarkib topishiga va oilalar miqdorining ko‘payishiga olib kelgan. BMT ma‘lumotlariga ko‘ra O‘zbekis ton aholisining yosh tarkibi dunyo aholisi yosh tarkibiga taqqoslansa, bolalar salmog‘ining ancha yuqoriligi kuzatiladi. O‘zbekiston qarish shkalasi bo‘yicha jahondagi aholisi «yosh» davlatlar qatoriga kiradi. O‘zbekistonda mehnat yoshi erkaklar uchun 16-59 yosh, ayollar uchun 16-54 yosh qilib belgilangan. Mehnat yoshidan yuqori, ya‘ni 55 va undan katta ayollar, 60 va undan katta erkaklar soni 19912004 y.larda 18,7 % ga oshdi. O‘zbekistonda bugungi demografik vaziyat, ayniqsa, tug‘ilish jarayonining kamayib borishi (1991 y.da tug‘ilish ning umumiy koeffitsiyenti 34,50/00 ni tashkil etgan bo‘lsa, 2004 y.da bu ko‘rsatkich 20,50/00ga teng bo‘ldi yoki 140/00 ga kamaydi) yaqin kelajakda jami aholi salmog‘ida qariyalar ulushining ortib borishidan dalolat beradi. Bu hol esa, O‘zbekistonda qariyalarning ijtimoiy- demografik guruh sifatida gi mavqei oshib borishini ko‘rsatadi. |