O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti tabiiy va ilmiy fanlar kafedrasi

 
Sinov savollari 
1. Kontakt potensiallar ayirmasining hosil bo`lish sabablarini tushuntiring. 
2.Termoparalarda temperaturani o`lchashning odatdagi termometrlardan qanday 
afzalliklari bor? 
3. Termoelementlarning ishlatilish sohalarini asoslang. 
4. Nima uchun termopara kontaktlarida temperatura bir xil bo`lsa, termo EYUK 
nolga teng bo`ladi? 
5.Zeebek, Pel’te va Tomson effektlarini tushuntiring. 
 
Laboratoriya ishi №33 
Refraktometr yordamida suyuqliklarning sindirish 
 ko`rsatkichini aniqlash. 
Kerakli asbob va materiallar: Abbe Refrektometri, tekshiriladigan 
suyuqliklar to`plami. 
Ishning qisqacha nazariyasi 
Muhitning sindirish ko`rsatkichini o`lchash uchun xizmat qiladigan 
asboblarga refraktometr deyiladi. Bu ishda Abbe refraktometridan foydalinadi.
Abbe refraktometri miqdorlari uncha ko`p bo`lmagan suyuqliklarning 
sindirish ko`rsatkichlarini aniqlash uchun qo`llaniladi. Refraktometrning ishlash 
usuli tiniq suyuqliklarda sinish burchagining chegaraviy qiymatidan foydalanishga 
asoslangan. Agar yorug`lik optik zichligi katta muhitdan optik zichligi kichik 
muhitga o`tayotgan bo`lsa, normalga nisbatan tushuvchi nur hosil qilgan nurlar 
dastasining burchagi ma`lum qiymatga yetganda, yorug `lik dastasining butunlay 
zich muhit ichiga qaytishi to`la ichki qaytish hodisasi deyiladi. Shu paytda tushish 
burchagi chegaraviy yoki limit burchagi deyiladi. Refraktometrning asosiy qismi 
o’zaro oshiq-moshiq (sharnir) bilan birlashtirilgan ikkita to’g’ri burchakli prizma 
kesimlaridan iborat (1-rasm). Prizmalar orasiga tekshiriladigan suyuqlikdan 1-2 
tomchi tomozilib, yuqorigi prizma tushurilsa. suyuqlik yupqa qatlam hosil qilib 
yoyilib ketadi. Yotuvchi prizmaning AC sirti xira qilib yasalgan. 
1-rasm 
Tiniq suyuqlikning sindirish ko’rsatkichini aniqlash uchun yorug’lik nuri yotuvchi 
prizmaning AB qirrasiga yo’naltiriladi. Bu nur prizmadan o’tib xiralashtirilgan AC 

---

96 
prizmaga tushadi va hamma tomonga sochiladi. Natijada prizmalar orasidagi
suyuqlik qatlamida sochilgan nur sirtga nur turli burchak hosil qilib tushadi. Ular 
ichiga 90
0
nurning prizmadagi sinish burchagi eng katta bo’lib, unga sinish 
burchagining chegaraviy qiymati deyiladi. Agar o’lchov prizmaning FE qirrasidagi 
o’tuvchi nur yo’liga ko’rish trubasi yoki ekran qo’yilsa ko’rish maydonida ikki 
soha ko’rinadi: ularning biri yorug’ ikkinchisi qorong’i soha bo’ladi. Bu ikki 
sohani chegaraviy sinish burchgiga ega bo’lgan nur ajratib turadi (1-rasm). 
Nurning suyuqlikdan, o’lchov prizmasiga o’tish uchun sinish qonuni quyidagicha 
bajariladi.
2
1
sin
sin
n
n
d


, (1) 
Bunda n
1
– shishaning havoga nisbatan sindirish ko’rsatkichi. 
n
2
– suyuqlikning havoga nisbatan sindirish ko’rsatkichi. 
α – suyuqlikdan nurning tushish burchagi. 
β – shisha prizmadan nurning sinish burchagi. 
Tushish burchagi α = 90
0
bo’lganda β<

(chegaraviy burchak) bo’lib, (1) 
formula quyidagi ko’rinishga keladi. 
2
1
sin
1
n
n


Bundan

sin
2
n
n

(2) 
Shishaning sindirish ko’rsatkichi n
1
o’zgarmas son bo’lib, (2) dan 
suyuqlikning sindirish ko’rsatkichi n
2
, chegaraviy burchakka bog’liq bo’lar ekan. 
Suyuqlikning sindirish ko’rsatkichi n
2
qancha katta bo’lsa, chegaraviy burchagi
shunga katta bo’ladi. Natijada yorug’- qorong’i soha chegarasi shuncha balandda 
bo’ladi. Prizmaning sindirish ko’rsatkichi n
2
ni bilgan holda, tajribadan chegaraviy 
burchak ni aniqlab, (2) formuladan suyuqlik sindirish ko’rsatkichi n
2
ni hisoblash 
mumkin, lekin tajribada ni o’lchash qiyin boladi, bu esa (2) formuladan 
foydalanishda qiyinchilik tug’diradi. Shuning uchun refraktometr asbobida 
sindirish ko’rsatkichlari bo’yicha darajalangan shkala o’rnatilgan. Shkalada 
qorong’i sohani ajratuvchi chegaraga to’g’ri kelgan son qiymati, olingan 
suyuqlikning sindirish ko’rsatkichiga teng bo’ladi.