O‘zbekistOn Respublikasi Oliy
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Birinchi bob. madaniyatning ijtimOiy mOhiyati
sharoitlarga tegishli deb hisoblaydilar, oqibat natijada ularni ilohiylashtirishga, shuningdek, topinish va sig‘inish predmetiga aylantirishga harakat qiladilar. O‘tmishda yuzaga kelgan mifologik va diniy ibodatlar shunday tobelikni ifodalab, insonning madaniy mohiyat sifatidagi erkinligiga monelik ko‘rsatib kelganligi ma’lum. Shubhasiz, bu narsa insonning tabiat stixiyalaridan to‘la «ajralib chiqa olmaganligi» holatiga ko‘p jihatdan muvofiq kelar edi. Kundalik turmushda foydalanilayotgan aksariyat narsa-hodisalar kishilarning o‘zlariga bog‘liqligini, ya’ni shaxsiy jismoniy va ma’naviy faoliyati tufayli yuzaga kelganligini, mehnat mahsuli ekanligini asta-sekinlik bilan anglay borish natijasida madaniyat to‘g‘risidagi dastlabki tasavvurlar yuzaga keladi. Chunonchi, yerdan barakali hosil ko‘tarish nafaqat xudoning irodasiga, balki shu bilan birga, insonning yaxshi ishlashiga ham bog‘liq ekanligi to‘g‘risidagi tasavvurlarning shakllanishi tabiatni ilohiylashtirish bilan uni qayta ishlash mumkinligi, ya’ni madaniy faoliyatni amalga oshirish o‘rtasidagi tafovutni bilib olishga yordam beradi. Inson ijodiy faoliyatining kengayishi va samarasining ortib borishi oqibatida madaniyat sohasiga tegishli narsa-hodisalar tabiat yoki g‘ayritabiiy kuchlar ta’sirida emas, balki tabiiy narsalarni insonning o‘zi tomonidan qayta ishlash, qayta yaratish, takomillashtirish natijasida yuzaga kelganligi to‘g‘risidagi tasavvurlar chuqurlashib boradi. Shunday qilib, madaniyat tushunchasi inson tomonidan yaratilgan, biroq tabiat predmetlaridan tafovut qiladigan narsalar ma’nosini anglata boshlaydi. Shu ma’noda, madaniyatni kashf etish insonning o‘ziga, o‘z mehnat faoliyatiga, o‘zining ijodiy, samarali kuch-qudratiga bog‘liq ekanligini anglashning ifodasidir. Bu narsa nafaqat ma’naviy, balki shu bilan birga, uning moddiy, ijtimoiy, siyosiy faoliyatini ham o‘z ichiga oladi. Bora-bora madaniyat kishilar faoliyatining butun sohalarini ilg‘ab oladigan ijtimoiy hodisa ekanligi to‘g‘risidagi tasavvurlar tarkib topadi. Ko‘rinadiki, madaniyat nihoyatda murakkab va serqirra hodisadir. Fan tarixida madaniyatga turlicha yondashish natijasi o‘laroq, xilma-xil konsepsiyalar, nazariyalar, izohlash usullari tarkib topadi. Ularning ba’zi birlari bilan tanishib chiqish maqsadga muvofiqdir. Qadriyat nazariyasi. Bu nazariyaga ko‘ra, madaniyat kishilar tomonidan ijtimoiy-tarixiy amaliyot jarayonida yaratilgan hamda yaratilayotgan moddiy va ma’naviy qadriyatlar yig‘indisidan iboratdir. Madaniyatshunoslik ilmi tarkib topishi jarayonida shakllangan bu nazariya o‘zining bir qator tushuntirish usullarini ishlab chiqqan. Birinchi usulga ko‘ra, inson mehnatining barcha mahsulotlari, tabiatdan farqli o‘laroq, inson yaratgan barcha narsalar madaniyat tushunchasiga kiradi, natijada «keng ma’nodagi madaniyat» (inson yaratgan barcha narsalar) va «tor ma’nodagi madaniyat» (asosan, ma’naviy qadriyatlar) tushunchalari kelib chiqqan. 30 madaniyatshunOslik asOslaRi Ikkinchi usul madaniyat faqat ma’naviy qadriyatlar majmuidan iborat, deb hisoblaydi, moddiy ishlab chiqarish mahsulotlari va inson faoliyatining boshqa sohalardagi natijalarini bu tushunchaga kiritmaydi. Uchinchi talqin madaniyat tushunchasiga barcha qadriyatlarni emas, inson mehnatining barcha buyumlarini, hatto ma’naviy ishlab chiqarishning barcha mahsulotlarini emas, balki faqatgina ijodiy faoliyat bilan bog‘liq, uning natijasi o‘laroq yuzaga kelgan mahsulotlarni kiritadi. Bu usullarning har biri madaniyatni o‘rganishda o‘ziga xos maxsus «soha»ni belgilab oladi. Birinchi holatdagi «soha» inson tomonidan yaratilgan va yaratilajak barcha narsalar olami; ikkinchi ko‘rinishda — yolg‘iz ma’naviy qadriyatlar ko‘lami; uchinchi ko‘rinishda — faqat ijodiy faoliyat mahsulotlaridir. Qadriyatlar nazariyasining murakkab tomoni shundaki, unda madaniy faoliyat natijalari hisobga olingan holda, madaniyatning predmetlashmagan jihatlari, ya’ni inson tuyg‘ulari, tabiatga munosabatlari, ijodiy jarayondagi ruhiy holatlariga kam e’tibor beriladi. Shunday bo‘lishiga qaramay, madaniyatshunoslik ilmi tarixida qadriyat nazariyasi ijobiy rol o‘ynagan. Faoliyat nazariyasi. Bunga ko‘ra, madaniyatning eng muhim elementi qadriyat emas, balki inson faoliyatidir. Madaniyatning yuzaga kelishi va taraqqiyotida inson faoliyati eng muhim omil hisoblanadi, shunga muvofiq inson madaniyat o‘rganadigan predmet sohasining markazida turadi. Bu usulning bir necha ko‘rinishlari mavjud bo‘lib, ularning birinchisi bo‘yicha «madaniyat» tushunchasi insonning butun faoliyatini qamrab oladi, yoki har qanday insoniy faoliyat madaniy faoliyatdir. Ikkinchisiga ko‘ra, «madaniyat» tushunchasi inson faoliyatining barcha sohasini emas, balki faqat ijodiy sohasini, ya’ni qandaydir yangi, mo‘’jizakor, takrorlanmas narsalarni yaratadigan faoliyatini ifodalaydi. Uchinchisiga muvofiq, «madaniyat» tushunchasiga faoliyatning o‘zi emas, balki faoliyat usullari kiradi. Bu konsepsiyaning barcha ko‘rinishlari «tabiat-madaniyat» nisbatini belgilaganda, tabiiy bo‘lgan narsa madaniy bo‘la olmaydi, yoki aksincha, degan fikrga asoslanadi. Bu konsepsiya doirasida madaniyat va jamiyatning nisbati muammosini, ularning o‘zaro aloqasini hal etish bir qadar murakkabliklarni keltirib chiqaradi. Shunday tasavvurlar ham ilgari suriladiki, bularga muvofiq, faoliyatning barcha usullari, ijtimoiy hayotning barcha shakllari madaniyat tushunchasiga kiradi. Tabiiyki, bu tahlitda fikr yuritish jamiyat bilan madaniyatni aynan teng qilib qo‘yadi. Aytish kerakki, faoliyat har doim aniq-ravshan, muayyan tarzda namoyon bo‘ladi va o‘ziga nisbatan ham aynan shunday aniq-ravshan konkret yondashishni taqozo qiladi. Agar insoniy faoliyat bir butun, yaxlit holda madaniyat sifatida tushuntiriladigan bo‘lsa, jamiyatda bu faoliyatga kirmaydigan, undan tashqarida turadigan yana qanday narsa- hodisalar qolishi mumkin? Aftidan, hech narsa. Bundan madaniyat tarixi jamiyat |