O‘zbekistOn Respublikasi Oliy
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Birinchi bob. madaniyatning ijtimOiy mOhiyati
Madaniyat rivojlanishiga siyosatning ta’siri kattadir va u, ayniqsa, XX asrda buyuk ahamiyat kasb etdi. Siyosatning madaniyatga ta’siri ham ijobiy va salbiy bo‘lishi mumkin. Masalan, «millatlarning yaqin kelajakda qo‘shilib ketishi» to‘g‘risidagi g‘oyalarga asoslangan holda siyosat yuritilishi sobiq SSSRda ko‘pgina xalqlarning madaniy o‘zligini yo‘qotish darajasiga keltirib qo‘ydi. Yoki boshqa bir misolni olaylik. Genetika, kibernetika kabi fanlar rivojlani shiga noto‘g‘ri siyosiy baho berilishi natijasida sobiq SSSRda bu fanlarning taraqqiyoti bir necha o‘n yilga orqaga surib yuborildi. hozirgi paytda texnik vositalar madaniyat rivojlanishiga shiddatli ta’sir qila boshladi. Shundan kelib chiqqan holda madaniyat yutuqlarini yashin tezligida ommalashtirish, tarqata olish imkoniyatini yaratgan, yer yuzining turli burchaklarida dunyoga kelayotgan madaniyat namunalarini millionlarning ma’naviy ozig‘iga aylantirayotgan ommaviy axborot vositalaridan — gazeta, jurnallar, radio, televideniye, video-texnika, kino kabi hodisalarning roli bu jarayonda ortib bormoqda. Madaniyatning o‘zi serqirra bo‘lganidek, u bajaradigan funksiyalar ham xilma- xildir. Birinchi navbatda, madaniyatning bilish funksiyasini alohida ko‘rsatish lozim. har bir ijtimoiy guruh, millat, jamiyat madaniyatida tevarak olamni bilish natijalari aks etadi. Odatda, ma’lum bir davr madaniyatini shu davrda olamni anglash, bilish darajasidan kelib chiqqan holda baholaymiz. Olamni bilish natijalari aksariyat hollarda sof madaniyat chegarasini yorib chiqib, keng ma’nodagi tarixiy jarayonning tarkibiy qismiga, jamiyat taraqqiyotining muhim omiliga aylanib ketadi. Masalan, kosmik uchish apparatlarining yaratilish jarayonini olaylik. Kosmik uchish vositalarini yaratish, koinotga parvoz qilish insoniyatning azaliy orzusi edi. Nihoyat, kosmik uchish apparatlari yaratildi, inson koinotga parvoz qildi ham. Kosmonavtikaning keyingi rivojlanishi shunga olib keldiki, endi u jamiyatdagi iqtisodiy, siyosiy, hatto harbiy jarayonlarning kechishiga faol ta’sir qiladigan bo‘lib qoldi. Shu tariqa, loyihalar va chizmalardagina bo‘lgan kosmik apparatlarning haqiqatan paydo bo‘lishi uni fan, demakki, madaniyatga xos bo‘lgan hodisadan ijtimoiy taraqqiyotga ta’sir ko‘rsatuvchi omilga aylantirib yubordi. Kosmonavtikaning muhim iqtisodiy omilga aylanganligi, bir tomondan, uni doimiy takomillashtirish ulkan moliyaviy resurslarni jalb qilishni talab qila boshlaganligida ko‘rinsa, boshqa tomondan, uning iqtisodiyot rivojlanishiga katta apparatlar yordamida gaz, neft va boshqa yerosti qazilma boyliklarini, dengiz va okeanlardagi baliq zahiralarini topish, hisobga olish, dunyoning turli chekkalari bilan bir zumda kosmik aloqa o‘rnatish imkoniyatlari paydo bo‘lganligi tufayli sodir bo‘lmoqda. Vaqt kosmonavtikaning jamiyat iqtisodiy rivojlanishiga ta’sir ko‘rsata olish imkoniyatlari tobora kengayib borayotganligini ko‘rsatmoqda. 24 madaniyatshunOslik asOslaRi Kosmonavtika taraqqiyoti ayni paytda harbiy qurol-aslahalar takomillashuviga ham keskin ta’sir qildi, ommaviy qirg‘in qurollarini hatto kosmosga olib chiqish imkoniyati ham paydo bo‘ldi. Kosmonav tikaning muhim iqtisodiy va harbiy omilga aylanganligi uni xalqaro munosabatlar, muzokaralarning muhim va doimiy obyektiga aylantirdi. Kosmosdan faqat tinch maqsadlarda va umuminsoniy taraqqiyot yo‘lida foydalanish masalasi kun sayin dolzarb masala bo‘lib bormoqda. Tevarak olam sirlarini tushunishga intilish natijasida paydo bo‘lgan bilimlar tizimi insoniyat rivojlanishining muhim omiliga aylanib ketganligi to‘g‘risidagi bu kabi misollarni yana ko‘plab keltirish mumkin. Madaniyat nafaqat tevarak olamni, balki insonni o‘rab turgan ijtimoiy voqelikni bilishga intilish natijasi hamdir. Shu jihatdan olganda, madaniyat — inson, millat, jamiyatning o‘z-o‘zini anglashidir. Chunki madaniyatda ijtimoiy birliklarning ehtiyojlari va manfaatlari, o‘ziga xosliklari, jahon tarixida tutgan o‘rni, turli ijtimoiy tuzumlarga bo‘lgan munosabati o‘z ifodasini topadi. Albatta, u yoki bu hodisa sof madaniyat doirasi, chegarasidan chiqib tarixiy taraqqiyotning elementiga aylanishi uchun ma’lum bir shart-sharoit mavjud bo‘lishi kerak. Ya’ni, birinchidan, jamiyatning umumiy bilim darajasi yuzaga kelgan yangi bilimni qabul qilishga tayyor bo‘lishi, ikkinchidan, uni tekshirib ko‘rish, tasdiqlash yoki inkor etish uchun zarur bo‘lgan imkoniyatlarga, ya’ni — qurollar, vositalar, moddiy-moliyaviy resurslarga ega bo‘lishi lozim. Aks holda u hech qachon tarixiy rivojlanish elementiga aylanmay, ma’lum bir madaniy-ma’rifiy hodisa sifatida qolib ketaverishi ham mumkin. Masalan, buyuk bobokalonimiz Abu Rayhon Beruniyning «g‘arbiy yarim sharda quruqlik bor» degan fikrining taqdiri ana shunday yakun topdi. Jamiyatning bunday fikrlarni qabul qilishga tayyor emasligi tufayli o‘sha paytda bu g‘oya o‘zining haqiqiy bahosini topmadi. Oradan bir necha asr o‘tgandan so‘ng g‘arbiy yarim sharda quruqlik — materik borligi isbotlanib, keyinchalik bu materik Amerika nomi bilan yuritila boshlandi. Bu hodisa insoniyatning o‘zi yashab turgan ona-zamin to‘g‘risidagi tasavvurlarining butunlay o‘zgarishiga olib keldi. Ayni paytda, g‘arbiy yarim sharning «o‘zlashtirilishi», garchand ziddiyatli kechgan bo‘lsa-da, uni yagona insoniyat taraqqiyotining tarkibiy qismiga aylantirdi. Madaniyatning bilish funksiyasi bilan axborot (informativ) funksiyasi uzviy bog‘liqdir. Madaniyatning axborot funksiyasining mazmuni to‘plangan ijtimoiy tajriba, bilim, malakani uzatishda ko‘rinadi. Bu tajriba, bilim rivoyatlar, aqidalar, fan, adabiyot, san’at asarlari orqali yangi avlod tomonidan qabul qilib olinadi, o‘zlashtiriladi. Bunday uzatish «vertikal», ya’ni o‘tmish avlodlardan yangi avlodlarga va, «gorizontal», ya’ni ayni bir tarixiy davrda, kishilardan kishilarga, bir xalqdan ikkinchi xalqqa uzatish ko‘rinishida ham bo‘lishi mumkin. |