O‘zbekistOn Respublikasi Oliy
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Birinchi bob. madaniyatning ijtimOiy mOhiyati
din kabilar ana shunday faoliyat natijasidir. Bularning barchasi o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi, balki tarixiy taraqqiyotning ma’lum bosqichida turgan va o‘zaro munosabatlarga kirishgan kishilar tomonidan yaratiladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, ma’naviy madaniyat ma’naviy faoliyat natijasi sifatida kelib chiqayotgan hodisalarnigina emas, balki ularning yaratilishi jarayonida kishilar o‘rtasida yuzaga keladigan munosabatlarni ifodalash uchun ham xizmat qiladi. Moddiy va ma’naviy madaniyatga mansub ash’yolar, hodisalarning turli maqsadlarga xizmat qilishi, demakki, ularning vazifalari, funksiya laridagi farqlar yuqoridagi misollardan ham ko‘rinib turibdi. Lekin bu farqlar nisbiy bo‘lib, ularni aslo mutlaqlashtirib bo‘lmaydi. Birinchidan, unisi ham, bunisi ham madaniyat ekanligini unutmaslik kerak. Ikkinchidan, inson faoliyatining mahsuli bo‘lgan ko‘pgina hodisalar ham aqliy, ma’naviy, ham jismoniy mehnatning natijasi sifatida yuzaga keladi. Boshqacha aytganda, moddiy madaniyat insonning ma’lum bir g‘oyalari, bilimlari, maqsadlarining namoyon bo‘lishidir. Ayni paytda, har qanday ma’naviy madaniyat mahsuli ham obyektiv lashuvi, o‘zining moddiy ifodasini (yozuv, nutq, rasm, haykal kabilarda) topmog‘i lozim. Bunday obyektivlashuv jismoniy harakatni, kuch-quvvatni talab qiladi. Ba’zi hollarda, masalan, haykaltaroshlik san’atidagi kabi, bunday jismoniy harakat anchayin katta o‘rin tutishi mumkin. har bir avlod madaniy rivojlanishni bo‘sh joydan emas, balki ajdodlari yaratgan qadriyatlarni o‘zlashtirishdan boshlaydi. Boshqa tomondan, bu o‘zlashtirish o‘ziga xos bir «xomashyo», yangi qadriyatlar yaratish, madaniyatni yangi bosqichga ko‘tarish yo‘lida tayanch vazifasini o‘taydi. Agar mana shu ikki jarayon bo‘lmas ekan, madaniyatning rivojlanishi haqida gap ham bo‘lishi mumkin emas. Ikki jarayon — eskilik bilan yangilik o‘rtasidagi obyektiv zaruriy bog‘liqlik vorislik deb ataladi. Madaniyatda vorislik haqida gap ketganda, taraqqiyotga xizmat qiladigan (progressiv) va rivojlanishga to‘siq bo‘ladigan (reaksion) vorislikni bir-biridan farqlash lozim. Shuni ham unutmaslik kerakki, ma’lum bir davrdagina ijtimoiy taraqqiyotga xizmat qilib, keyingi davrda jamiyat taraqqiyotiga zid bo‘lgan hodisalar ham uchraydi. Shuningdek, madaniyatda (ijobiy-pozitiv va salbiy- negativ) vorislik ham kuzatiladi. Madaniyat o‘z rivojlanishining har bir bosqichida davr natijalariga tayanadi. Agar madaniyat rivojlanishining keyingi bosqichlarida oldingi davr natijalari saqlanib qolsa, bunday vorislik ijobiy vorislik deyiladi. Oldingi davr natijalariga tayanish faqat ijobiy natijalarnigina saqlab qolish degani emas. Madaniyat tarixida ko‘p asrlar davomida to‘g‘ri deb hisoblanib kelinib, keyin noto‘g‘riligi tasdiqlangan hodisalar ham ma’lum. Masalan, qadimgi 2— Zakaz 23 18 madaniyatshunOslik asOslaRi yunon olimi Demokritning «atomlar olamning eng mayda, bo‘linmas, oxirgi g‘ishtchalaridir» degan qarashlarini olib ko‘raylik. XX asr bo‘sag‘asida ilm-fan rivojlanishi bilan atomlar eng so‘nggi g‘ishtchalar emasligi, balki ular o‘z navbatida yanada murakkkabroq tuzilishga ega ekanligi aniqlandi. Lekin bu Demokrit qarashlari ilm-fan, kengroq aytganda, madaniyat rivojlanishida hech qanday rol o‘ynamadi, deyishga asos bo‘la oladimi? Aslo! Chunki atomlarning mavjudligi, ularning «olamning oxirgi g‘ishtchalari» ekanligi haqidagi fikr bu «g‘ishtcha»larni topishga va, ayni paytda, ularning «oxirgi» marra emasligini isbotlashga olib keldi. Bulardan shunday xulosa kelib chiqadiki, noto‘g‘ri tasavvurlarni tanqidiy o‘zlashtirish, to‘g‘ri langan holda qabul qilish madaniy rivojlanishning muhim xususiyatidir. Madaniyat rivojlanishidagi vorislik oldin erishilgan natijalarni saqlab qolish va ijodiy rivojlantirishning dialektik birligi sifatida yuzaga chiqadi. Ana shu jarayon natijasi o‘laroq madaniyatning barqaror, konservativ elementlari yuzaga keladiki, odatda ularni ifodalashda an’analarning roli beqiyosdir. Madaniy an’analar tufayli kishilarning tajribasi to‘planib, avloddan-avlodga o‘tib boradi. Madaniy an’analar kishilar birligining muayyanligini, o‘zligini saqlab qolish imkonini beradi. An’analarsiz madaniyat bo‘lishi mumkin emas. Madaniy an’analar deganda, ko‘pincha marosimlar va urf-odatlarni tushunishadi. Bu unchalik to‘g‘ri emas. Birinchidan, kishilik jamiyati rivojlanishi davomida yuzaga kelgan har qanday marosim, urf-odat ham uzoq yashamasligi, demakki, an’anaga aylanmasligi ham mumkin. Ikkinchidan, madaniy an’analar tushunchasi marosimlar, urf-odatlar kabi hodisalarni ham o‘z ichiga olgan holda ularga nisbatan kengroq mazmun kasb etadi. Chunki madaniy an’analar ulardan tashqari avloddan-avlodga o‘tib, tarixan qaror topgan va ijtimoiy ongning tarkibiy qismiga aylangan g‘oyalar va bilimlar, qadriyatlar, qarashlar va tasav vurlar, xulq va did me’yorlari kabi jarayonlarni ham o‘z ichiga oladi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, madaniyatning har bir sohasida an’ana o‘ziga xos ko‘rinishga ega bo‘ladi. Masalan, ishlab chiqarish, fan, san’at sohalaridagi an’analar o‘zining takrorlanmas jihatlari bilan bir-biridan ajralib turadi. Agar madaniyat faqat o‘tmish natijalarini o‘zlashtirish va takrorlashdan nariga o‘tmaganda edi, madaniy rivojlanish haqida gap bo‘lishi mumkin emas edi. har bir avlod o‘zidan oldingi natijalarga tayanib, ularni ijodiy rivojlantiradi, boyitadi, yangi, yuqoriroq bosqichga ko‘ta radi. Madaniy merosga nisbatan mensimasdan qarash chuqur salbiy oqibatlarga, fojiaviy hollarga sabab bo‘lishi, muhim madaniy yutuqlarning yo‘qolishiga olib kelishi mumkin. Boshqa tomondan, an’analarga ko‘r-ko‘rona sajda qilish esa madaniyatda turg‘unlikni keltirib chiqaradi. |