O‘zbekistOn Respublikasi Oliy
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Birinchi bob. madaniyatning ijtimOiy mOhiyati
Jahon tarixiga murojaat qiladigan bo‘lsak, madaniy merosga munosabat doimo ziddiyatli bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin. Avvalo shuni ta’kidlamoq lozimki, turli ijtimoiy guruhlar paydo bo‘lishi bilan madaniy merosga nisbatan ularning manfaatini ifoda etuvchi munosabat shakllangan. Buning natijasi o‘laroq madaniy meros ma’lum bir ijtimoiy guruh, sinf manfaatlari, qiziqishlaridan kelib chiqib baholanadigan bo‘ldi. Bunday baholashning oqibati o‘laroq ko‘plab tarixiy obidalar, yodgorliklar, san’at asarlari, ilmiy manbalar aksariyat hollarda ijtimoiy guruhlar manfaatiga zid hodisalar sifatida yo‘q qilindi. Bunday fojiaviy hollar, ziddiyatlar kurashga, inqilobga aylanib ketgan davrlarda, ayniqsa, ko‘plab sodir bo‘ldi. Tarixiy madaniyat merosga diniy munosabat, ya’ni diniy aqidalarga mos kelish-kelmasligidan kelib chiqqan holda bo‘ladigan munosabat shaklini ham yaratadi. Dinlarning yuzaga kelishi, rivojlanishi nuqtai nazaridan madaniyat tarixini shartli ravishda, jahon dinlari — zardushtiylik 1 , buddizm, xristianlik, islom yuzaga kelguncha va undan keyingi davrlarga bo‘lish mumkin. Birinchi davrda insoniyat erishgan yutuqlar deyarli yo‘qolib ketgan. Negaki, yuqoridagi jahon dinlari o‘z hukmronligini o‘rnatish yo‘lida xalqlarning tarixiy va madaniy yodgorliklarini majusiy hodisalar sifatida yo‘q qildi. Zero, madaniy an’analari saqlanib qolgan xalqni bo‘ysundirish, e’tiqodini o‘zgartirish mumkin emas edi. Shuningdek, bu jahon dinlari uzoq vaqt o‘zaro kurash olib bordi. Bu dinlarning hududiy barqarorligi yuzaga kelguncha bir necha yuz yillar o‘tdi va ko‘plab madaniyat durdonalari izsiz yo‘qolib ketdi. Xalqimiz tarixiga murojaat etadigan bo‘lsak ham, bunday fojiali hodisalar ko‘plab ro‘y berganligini, mustamlakachilik siyosati, qirg‘inbarot urushlar oqibatida, diniy yoki sinfiy nuqtai nazardan baho lash natijasida betakror madaniy merosimizdan judo bo‘lganligimizni kuzatish mumkin. Madaniyatimiz, milliy merosimizga yetkazilgan zarar haqida gap ketar ekan, bir narsaga alohida to‘xtalish lozim. Ma’lumki, chorizm yurtimizni bosib olganidan so‘ng xalqimizni tom ma’noda talash yo‘lidan bordi va madaniyatimizga o‘rnini aslo va hech qachon qoplab bo‘lolmaydigan zarar etkazdi: ming-minglab osori-atiqalarimiz yo‘q qilindi, Rossiyaga tashib ketildi yoki boshqa mamlakatlarga sotib yuborildi. Afsuski, bu jarayon Oktyabr to‘ntarishidan so‘ng ham to‘xtovsiz davom etdi. Afrosiyob, Tuproqqal’a, Sopollitepa, Qoratepa, Zartepa, Varaxsha va boshqa yodgorliklardan topilgan, ba’zan ochiq, ko‘pincha yashirin ravishda yurtimizdan olib chiqib ketilgan, bugungi kunda Moskva, Sankt-Peterburg muzeylarining noyob eksponatlariga aylangan nodir qo‘lyozmalar, arxiv xujjatlari, xalqimiz turmushidan hikoya qiluvchi, ham tarixiy, ham madaniy qimmatga ega bo‘lgan turli xil jihozlar va idishlar, antik davr madaniyatiga oid haykalchalar, san’at asarlari va boshqa 20 madaniyatshunOslik asOslaRi shu kabi qimmatbaho topilmalar bunga misol bo‘la oladi. Mustaqillik tufayli milliy qadriyatlarimizni talon-taroj qilishga chek qo‘yildi. Bugungi kunda esa respublikamiz Prezidenti I. A. Karimov o‘rinli ta’kidlaganidek, nafaqat mavjud noyob tarixiy yodgorliklarni, osori-atiqalarni asrab-avaylash, balki o‘zbek xalqi yaratgan va milliy boylik bo‘lgan san’at asarlarini izlab topish, ularni O‘zbekistonga qaytarish ma’naviyat dasturimizning muhim bo‘lagini tashkil etmog‘i lozim. 1 Oktyabr to‘ntarishidan keyingi davr madaniyatimiz rivojlanishi boshqa bir jihatdan ham g‘oyat tahlikali va fojiaviy bo‘lganligini ko‘rish mumkin. Chunki bu davrda madaniyatga sinfiy nuqtai nazardan qarash ustuvor bo‘lib keldi. Oktyabr to‘ntarishidan keyin yuzaga kelgan, o‘tmish madaniyatiga tayanmagan, uni butunlay yo‘q qilgan holda yangi proletar madaniyatini yaratish shiori bilan chiqqan «Proletkult» tashkilotining faoliyati g‘oyat salbiy bo‘ldi. Garchand rasmiy bolshevik doiralari, ularning yo‘lboshchisi tomonidan proletkultchilik harakati qoralangan bo‘lsa-da, madaniy merosga sinfiy munosabatning saqlanib qolganligi oqibatida, unga «oqmi-qora» ruhida qarash o‘zining mudhish basharasini namoyon qildi. Buning oqibatida, birinchidan, me’morchilik majmualaridan tortib noyob qo‘lyozmalargacha ko‘pgina madaniyat yodgorliklari sinfiy zararli hodisalar sifatida yo‘q qilindi. Ikkinchidan, madaniyatning ko‘plab qatlamlari g‘oyaviy-siyosiy «zararli» deb e’lon qilindi, ularni o‘rganish taqiqlandi. Shunisi achinarliki, madaniyatga bunday munosabat yaqin-yaqingacha saqlanib keldi. Uchinchidan, yuqoridagilar yetmaganidek, Oktyabr to‘ntarishigacha shakllanib ulgurgan, o‘tmish yutuqlarini kelajak avlodlar sari eltuvchi va milliy-madaniy rivojlanishda bog‘lovchi xalqa sifatida xizmat qilishi mumkin bo‘lgan ijodkor ziyolilarimizning atoqli namoyandalari Fitrat, Cho‘lpon, A. Qodiriy, Usmon Nosirlarning qismati g‘oyat fojiali bo‘lganligini eslash kifoyadir. Ana shu hodisalarning natijasi o‘laroq madaniyatdagi vorislik jarayonida ma’lum uzilish sodir bo‘ldi. Madaniy merosimizdan uzilishimizga asrlar davomida foydalanib kelingan, madaniy merosimizning ajoyib namunalari yaratilgan arab yozuvidan voz kechganligimiz, umuman imlomizning bir necha marta o‘zgartirilishi ham sabab bo‘ldi, albatta. Prezidentimiz haqli ravishda ta’kidlaganidek, Markaziy Osiyo tarixida siyosiy aql-idrok bilan ma’naviy jasoratni, diniy dunyoqarash bilan qomusiy bilimdonlikni o‘zida mujassam etgan buyuk arboblar ko‘p bo‘lgan. Imom 1 Zardushtiylik Turon va eronda shakllangan hamda jahonning ko‘pgina mamlakatlarida tarqalgan birinchi jahon dini bo‘lib, unga e’tiqod qiluvchilarni islomga e’tiqod qilgan xalqlar quvg‘in ostiga oladilar va shu tariqa milodning minginchi yillariga kelib zardushtiylik deyarli barham topdi. |