O‘zbekistOn Respublikasi Oliy
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Birinchi bob. madaniyatning ijtimOiy mOhiyati
Buxoriy, Imom Termiziy, Xoja Bahouddin Naqshband, Xoja Ahmad Yassaviy, al-Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Zahiriddin Bobur va boshqa ko‘plab buyuk ajdodlarimiz milliy madaniyatimizni rivojlantirishga ulkan hissa qo‘shdilar, xalqimizning milliy iftixori bo‘lib qoldilar. Ularning nomlari, jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga qo‘shgan buyuk hissalari hozirgi kunda butun dunyoga ma’lum 1 . Respublikamizda mustaqillik sharofati tufayli merosimizning ana shu qatlamlarini o‘rganishda yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar, xatolarga tom ma’noda barham berilmoqda, asrlarga tengdosh milliy qadriyatlarimiz, an’analarimiz tiklanmoqda, madaniy merosimiz o‘zining ulug‘vor ruhi va salobati bilan xalqimiz ma’naviy dunyosining tarkibiy qismiga aylanib bormoqda. Diniy ruhda yozilganligi uchun o‘rganilmay kelingan Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Shayx Najmiddin Kubro, Ahmad Yassaviy, Bahouddin Naqshbandlarning sermazmun diniy-falsafiy asarlarining, hukmron sinf vakillari bo‘lganligi uchun o‘rganilishi man qilingan Amir Temur, husayn Boyqaro, Bobur, Feruz kabi buyuk ajdodlarimizning adabiy-badiiy, falsafiy, ijtimoiy-siyosiy qarashlarining endilikda har tomonlama tadqiq etilayotganligi ana shu katta o‘zgarishlardan nishonadir. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan oqilona siyosat madaniyatimizning ichki salohiyatini to‘liq ro‘yobga chiqarishga sharoit yaratish bilan bir qatorda, uning xalqaro maydonda o‘zligini namoyon qilishi uchun ham keng imkoniyatlar ochmoqda. Jumladan, san’atning xilma-xil yo‘nalishlari taraqqiyotida muhim bosqich hisoblangan respublika miqyosidagi turli konkurslar va festivallardan tashqari «Teatr: Sharq-G‘arb» xalqaro festivalining, Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlari XI xalqaro musiqa festivalining katta muvaffaqiyatlar bilan o‘tkazilganligi fikrimizga dalil bo‘la oladi. hozirgi paytda butun dunyoda madaniyatga umuminsoniy qadriyatlar nuqtai nazaridan turib baho berish, uning diniy, sinfiy, milliy, mintaqaviy jihatlaridan qat’i nazar unga inson ruhiy, ma’naviy izlani shining mevasi, insonning o‘z-o‘zini anglashi, kamolotga intilishining bir bosqichi, ko‘rinishi sifatida qarash, va shundan kelib chiqqan holda, ularni tabiiy-tarixiy rivojlanish davomida yuzaga kelgan oliy bir ijtimoiy ne’mat deb bilish ustuvor bo‘lib bormoqda. Madaniyatning rivojlanishiga turli ichki va tashqi omillar ta’sir ko‘rsatadi. Madaniyat taraqqiyotiga ta’sir qiluvchi ichki omillar haqida gap ketganda, birinchidan, yuqorida biroz to‘xtalganimiz, o‘tmishda madaniyat rivojlanishida erishilgan yutuqlar, muvaffaqiyatlar, natijalarning, boshqacha qilib aytganda, 1 I. A. Karimov. O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. T.: «O‘zbekiston», 1995, 52-b. 22 madaniyatshunOslik asOslaRi vorislik jarayonining roli katta ekanligini ko‘rsatish lozim. Bu jarayon madaniyat rivojlanishidagi keyingi bosqich xususiyatlarini, ko‘lamini asosli ravishda belgilab beradi. Qadimgi, o‘rta asrlar, yangi davr madaniyati yutuqlari bo‘lmaganda va kishilar ularni ijobiy o‘zlashtirmaganda edi, madaniyat rivojlanishining hozirgi darajasi ham yuzaga kelmagan bo‘lur edi. haqiqatan ham, Gippokrat, Ibn Sinoning tibbiy qarashlari, Aflotun, Arastu, Forobiy, Gegel, Feyerbaxning falsafiy ta’limotlari, Pifagor, Xorazmiy, Beruniy, Ulug‘bek, Brunoning tabiiy-ilmiy izlanishlari, Suqrot, Xayyom, F. Petrarka, Navoiy ning o‘ziga xos, takrorlanmas gumanistik g‘oyalarisiz bu sohalardagi hozirgi zamon yutuqlarini tasavvur ham qilish mumkin emas. Ikkinchidan, turli madaniyat shakllarining o‘zaro ta’siri ham umuman madaniyat rivojlanishiga keskin ijobiy yoki salbiy ta’sir qilishi mumkin. Masalan, fanda erishilgan yutuqlar madaniyatning boshqa sohalarining rivojlanishini tezlashtirishga xizmat qiladi. O‘rta asrlarda madaniyatning tarkibiy qismi bo‘lgan dinning madaniyatning boshqa jabhalariga ko‘rsatgan ta’siri ham fikrimizga dalil bo‘la oladi. Bu davrda, bir tomondan, din dunyoviy bilimlar, qarashlar rivojlanishiga to‘sqinlik qilgan bo‘lsa, boshqa tomondan, o‘ziga xos takrorlanmas diniy-falsafiy qarashlar, adabiyot va san’at asarlari yuzaga keldi. Madaniyat rivojlanishi har bir tarixiy davrda, bosqichda hal qilinishi lozim bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, texnik muammolardan tashqarida, ularning ta’sirisiz sodir bo‘lishi mumkin emas. Madaniyat rivojlanishiga ta’sir qiladigan tashqi omillar masalasiga kelganda, avvalo, jamiyat iqtisodiyotining, xalq moddiy farovonligining, turmush darajasining roli katta ekanligini ta’kidlash lozim. Dastlab iqtisodiyotning rivojlanishi va aqliy mehnatning jismoniy mehnatdan ajralib chiqishi oqibatida ma’naviy madaniyatning kamol topganligini alohida ta’kidlamoq lozim. Bu ajralish umuman madaniyatning shiddatli rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratadi. Jamiyat iqtisodiyotidagi yuksalishlar hamma vaqt madaniyat taraqqiyoti uchun keng imkoniyatlar yaratadiki, buni quyidagilarda yaqqol ko‘rish mumkin: Birinchidan, bu rivojlanish ishlab chiqarish taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan yangi obyektiv bilimlar rivojlanishini taqozo qiladi va unga turtki beradi. Ikkinchidan, iqtisodiy yuksalishlar madaniyat, uning rivojlanishiga g‘amxo‘rlik qilishning moddiy-moliyaviy asoslarini kengaytiradi. Iqtisodiy inqirozlar esa, madaniyat rivojlanishiga salbiy ta’sir qiladi: madaniy dasturlarning qisqarishiga, ilm-fan, adabiyot va san’atning ahvoli og‘irlashishiga olib keladi. 1 I. A. Karimov. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: «O‘zbekiston», 1997, 140-b. |