O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi аlishеr nаvоiy nоmidаgi sаmаrqаnd

§3. Turlar miqdori va ularning dinamikasi
Reja:

1. 
   Individlar sonining o’zgaruvchanligi.
   
2. 
   Populyatsiyalar tarkibida miqdoriy o’zgarishlarning asosiy sabablari.
   
3. 
   Turlarning serpushtligi va uning shakllanish sabablari.
   
4. 
   Hayvonlarning o’limi.
   
5. 
   Populyatsiyalarning yosh tarkibi.
   

1. Turlar miqdori va ular sonining o’zgaruvchanligi
Bironta ham tur yo’qki, uning individlari soni o’zgarmasa. O’zgarish har xil mavsumlarda sodir bo’lishi mumkin, ya’ni ko’payish davrida sonining oshishi va ko’payish jarayonining oxirida miqdorining kamaygan holati kuzatiladi. Shuningdek, turli yillarda individlar soni turlicha bo’lishi mumkin. Har xil yillarda turlicha bo’lishi oziqa zahirasiga, iqlim omillariga va boshqa bir qator sabablarga bog’liq. Nihoyat tur individlari soni bir necha yillardan so’ng ko’payishi yoki kamayishi mumkin. Ushbu holatlar oqibatida tur individlari yoki yangi maydon va hududlarga tarqalib, o’z arealini kengaytiradi, yoki kamayganda areali qisqaradi. Har xil turlarning individlari sonining o’zgarishi umumiy xarakterga ega, lekin ulardagi farq birinchi navbatda populyatsiyalar tarkibidagi har xil guruhlarning turli yoshda bo’lishi, yangi individlarning tug’ilishi va halok bo’lish nisbati, yetilish tezligi, turli jinslar sonining nisbati va nihoyat individlar sonining o’zgarish tezligi hamda uning amplitudasi (tebranish kengligi) ga bog’liqdir. Masalan, dala sichqoni va oddiy sichqon sonining amplitudasi cho’lda besh yuz barobar oshishi bilan xarakterlansa, ushbu joylarda og’maxon (xomyak) ning soni amplitudasi bir necha o’n barobar yoki undan ham kam bo’lishi mumkin.
Ko’pgina zararkunanda hasharotlar individlar sonining o’zgarish amplitudasi juda katta bo’lishiga qaramay, arilarda o’zgarish amplitudasi ancha kichik bo’lishini aytib o’tish o’rinlidir. Xuddi shuningdek, baliqlarning har xil turlarida turlicha bo’ladi. Masalan, seld va treska baliqlarining unumdor bo’lgan yillardagi individlari soni unumsiz bo’lgan yillardagiga nisbatan 50-55 barobar ortiq bo’lsa, kambala va osyotr baliqlarida ushbu farq 10-11 barobarni tashkil etadi.
Tur individlari sonining dinamikasi uning morfo-fizologik va ekologik xususiyatlari hamda turning uzluksiz ravishda o’zgarib turuvchi yashash muhitiga moslasha olish qobiliyatiga bog’liqdir. Shunga binoan, tur individlari sonining dinamikasi uning muhit bilan munosabatlari xarakterini aks ettiradi. Ushbu munosabatlar jarayonida ma’lum konkret sharoitlarga moslashib olgan individlarning o’sish tezligi, rivojlanishi va ko’payish xususiyatlari shakllanadi. Bu esa o’z navbatida populyatsiya strukturasi va uning hayot tarzini aniqlab beradi. Populyatsiyadagi miqdoriy o’zgarishlarga hayvonlar hayotidagi uch hodisani, ya’ni ko’payish, halok bo’lish va migrasiyalar sabab bo’ladi. Ko’pgina turlarning individlari sonining va areallari chegarasining turg’unligi, ularning arealdagi barcha uchastkalaridan foydalana olganligini ko’rsatadi. Ayrim populyatsiyalarda ortiqcha ingdividlar arealning yashash uchun yaroqsiz uchastkalariga tarqalib halok bo’ladi.
Turning tarqalishi va arealining kengayishi uning serpusht ekanligini emas, balki turning tarqalishiga to’siq bo’luvchi ayrim omillarni yonga olish qobiliyatini ko’rsatadi. Tur individlari sonining shiddat bilan kamaya borishi va areal qisqarishining asosiy sabablari ko’payishdan o’limning ustunligi hamda hayot kechirish uchun ayrim omillarning, jumladan, iqlim va oziqa zahirasining yomonlashuvi, dushmanlarining soni va kuchining ustunligi kabilarga bog’liq bo’ladi.
Turlarning serpushtligi. Tur serpushtligining o’rtacha ko’rsatgichi, tarixiy rivojlanish jarayonida shakllangan moslashib borish belgisi sifatida populyatsiyalar tarkibining (sonini) to’lib turishini ta’minlaydi. Serpushtlik xususiyati noqulay muhitga chidamsiz bo’lgan va rivojlanishning ma’lum dastlabki bosqichlarida ko’plab qirilib ketadigan va kam ko’radigan turlarda kamayib qolgan miqdorni to’ldirib turish ahamiyatiga egadir.
Har xil hayvonlarda serpushtlik miqdorining (hajmining) tebranish chegarasi katta bo’ladi. Parazit chuvalchanglarda ayrim hasharot va baliqlarda hayoti davomida bir necha yuz millionlab tuxum qo’yish xususiyati bo’lsa, ba’zi sut emizuvchilarda bir nechtagina bola tug’ishi bilan chegaralanadi.
Turda nasl uchun qayg’urish xususiyatining bo’lishi esa bolalarining halok bo’lishini oldi olinishida katta ahamiyatga ega. Masalan, 1 ta urg’ochi oy baliq (Mola mola) bir yo’la 300 mln dona pelagik (dengiz suviga) tuxumlar (ikra)ni va himoyasiz lichinkalarni qo’yadi. Buning aksi sifatida ayrim tirik tug’uvchi akulalar bir necha dona tuxum qo’yadi. Yashil baqa (Bufo viridis) bir yilda 8-10 ming donagacha tuxum qo’ysa, doya qurbaqasi (Alytes abstotricans)120 ta tuxum quyadi, kvaksha (Nototrema marsupiatum) turi 200 ta, Janubiy Amerika (Pipa americana) turi esa-100 ta tuxum qo’yadi. Nihoyat qora salamandra (Salamandra niger) 2 ta bola tug’adi.
Odatda, hayvonlarning serpushtlik xususiyati shu tur individlarining o’rtacha miqdordagi o’lib ketuvchi miqdori bilan belgilanadi. Bu fikr qulay sharoitda yashovchi hayvonlarning serpushtligi ancha past bo’lsa, qiyin va og’ir omilli areallarda yashovchi turlarning serpushtligi ancha katta bo’lishi bilan tasdiqlanishi mumkin.
Tropik zona o’rmonlarining nisbatan mo’’tadil iqlimli zonalarida serpusht turlarning ko’proq uchrashi issiq qonli hayvonlarda, xususan, qushlarda aniqlangan. Masalan, kam tuxum quyuvchi (1-2 ta) qushlar tropik o’rmonlarda 38 (60%) turni tashkil etsa, mo’’tadil, iqlimli zonada bunday qushlar 5 turni (4⁰S) tashkil etgan. Bunga qarama-qarshi mo’’tadil iqlimli zonada 3-4 ta tuxum qo’yuvchi qushlar 52 turni (46%), 5 va ko’p tuxum qo’yuvchi qushlar 56 turni (50%)ni tashkil etgan. Shunga binoan, bunday ko’rsatgichlar tropik o’rmon sharoitida 15 (24%) va 10 (16%)turlardan iborat bo’lgan.
Shimoliy zonalarda tarqalgan sichqonlar, dala sichqonlari, quyonlar va boshqa bir qator sut emizuvchilar ham markaziy yoki janubiy zonalardagi xuddi shunday kemiruvchilar va boshqa sut emizuvchilardan ancha yuqori serpusht bo’lishi bilan farq qiladi.
Ko’payish xarakteriga binoan hayvonlarni monosiklik va polisiklik guruhlarga ajratish mumkin. Monosiklik hayvonlarga, ya’ni hayotida faqat bir marta nasl qoldiruvchi hayvonlarga ko’pgina umurtqasizlarni va ayrim baliq turlarini kiritsak, aksariyat, umurtqasiz va umurtqali hayvonlar polisiklik guruhga, ya’ni bir hayoti jarayonida bir necha bor avlod qoldiruvchi hayvonlarni kiritish mumkin.
Monosiklik xususiyat, asosan past takomillashgan turlar uchun voyaga yetgan davrdagi hayvon umrining juda qisqa bo’lishi, lichinkalarni yoki oraliq rivojlanishdagi bosqichi ancha uzoq davom etuvchi hayvonlar uchun xosdir. Bunday turlarda voyaga yetgan davrning asosiy vazifasi faqat bir marta ko’payishdan iborat bo’ladi, xolos. Masalan, qishki odimchi qurt kapalagini ko’rsatish o’rinlidir. U tuxumlarini kuzda qo’yadi, oziqlanmaydi va halok bo’ladi.
Monosiklik ko’payishdan polisiklik ko’payish usuliga o’tishning oraliq shaklini ayrim hasharotlar va baliqlarda uchratish mumkin, ya’ni ular o’z tuxumlarini qism-qism qilib qo’yishadi va har xil qismlar turli muhitlarga tushishi va shu bilan ko’proq yashab qolish imkoniyatiga ega bo’lishadi.
Polisiklik ko’payuvchi hayvonlarda rivojlanish uzluksiz bo’lishi mumkin yoki ma’lum mavsumlar bilan bog’langan bo’lishi mumkin. Monosiklik ko’payuvchi turlarning voyaga yetgan davri faqat 1 ta generatsiya bera oladi. Ushbu avlod yoki tez yetiluvchan, yoki kech yetiluvchan individlardan iborat bo’lishi mumkin.
Polisiklik turlarning voyaga yetgan davri bir necha generatsiyalardan iborat bo’lib, ular populyatsiyaning serpushtligini ta’minlab turadi. Hayot sikli metamorfoz bilan o’tuvchi kovakichlilarda, ko’pgina bir hujayralilarda va bir qator boshqa umurtqasizlarda rivojlanishning har xil bosqichlarida shizogoniya, poliembrioniya va shunga o’xshash usullar bilan ko’payishi populyatsiyaning serpushtligini oshiradi hamda uning barqarorligini ta’minlaydi.
Ma’lum bir avlodning yashab qolishini ta’minlashda undagi sifat belgilari (irsiy belgilari) katta ahamiyatga ega. Agar hosil bo’lgan katta sondagi yangi yosh individlarning yashovchanlik qobiliyati juda past bo’lsa, ular ushbu populyasiyaning sonini to’ldira olmaydi va kelgusida yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Yuzaga kelgan yangi avlodning yashovchanligi ularning ota-onalari uchun oziqaning yetarli yoki yetarli bo’lmasligidan kelib chiqadi. Shuningdek, populyatsiyalar dinamikasi uchun shakllanuvchi yangi avlod individlarining o’sish tezligiga ham bog’liq. O’sish qancha tez bo’lsa, ular ko’payib yirtqichlar hujumidan va ta’qibidan oson qutila oladigan bo’ladi. Shunga binoan, “kuchsiz” va “kuchli” generatsiyalar (avlodlar)ning faqat individlari soni bilan emas, balki ularning kelgusida yashovchanlik qobiliyatini yuqori bo’lishi populyasiya dinamikasiga ijobiy ta’sir etadi.