Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

Yoshdagi 
inqirozlar.
Ular inqirozli hodisalarni keltirib chiqarishi mumkinmi? Yosh - bu 
birinchi navbatda etilish, oʻzgarish, inson organizmining qarishi bilan 
belgilanadigan biologik omil hisoblanadi.
Psixik qobiliyatlarning psixik oʻzgarishi yoshdagi oʻzgarishlar natijasi 
hisoblanadi. Demak, biologik rivojlanishni keltirib chiqaruvchi inson yoshidagi 
oʻzgarishlarni, yoshdagi inqirozlarga sabab boʻladigan mustaqil omil sifatida 
koʻrish mumkin. Bu inqirozlar shaxs rivojlanishlarining ildamli qarakati uchun 
kerak boʻladigan normativ jarayonlar sirasiga kiradi. Inqirozlarning keyingi 
guruhini ichki shaxsiy oʻzgarishlar tashkil etadi. Ong oʻzgarishi, taassurotlar, 
instinktlar, irratsional tendensiyalar ularning barchasi ichki ziddiyat, psixologik 
butunlikning boʻlishiga olib keladi. Bu nevrotik xarakterdagi inqirozlar deyiladi. 
Ular freydistlar, neofreydistlar va boshqa psixoanalitik maktablar tadqiqot 
predmeti hisoblanadi.Aytib oʻtilgan psixologik inqirozlar guruhi qatorida yana 
bir inqirozli hodisalarning katta qatlami boʻlib, u hayot sharoitlarining 
oʻzgarishlari bilan belgilanadi. Bu hayotiy inqirozlar determinantlar deb oʻquv 
yurtini tugatish, ishga joylashish, nikohdan oʻtish, farzand tugʻilishi, yashash 
joyining oʻzgarishi, nafaqaga chiqish kabi muhim voqealar hisoblanadi. Bu 
ijtimoiy - iqtisodiy, vaqt holatlari katta sub’yektiv qiyinchiliklar, psixik zoʻriqish 
va ong xulqining oʻzgarishi bilan kuzatiladi. Va nihoyat yana bir inqirozlar 
guruhini ajratish kerak. Bu inqiroz guruh hayotidagi kritik holatlar dramatik 
gohida esa tragedik voqealar bilan bogʻliq boʻladi. Bu omillar inson uchun 
vayronkor gohida fojiaviy yakun topishi mumkin. Ongda chuqur oʻzgarishlar 
qadriyatli yoʻnalishlar va umuman hayot mazmunini qaytadan koʻrib chiqiladi. 
Bu inqirozlar inson imkoniyatlari darajasida boʻlib oʻtadi va emotsional 
kechinmalar bilan kuzatiladi. Bularni nonormativ voqealar, ya’ni mehnatga 
layoqatni yoʻqotish, nogironlik, ajrashishi, majburiy ishsizlik, migratsiya, 
kutilmagan vaziyatda kishining oʻlimi erkinlikdan mahrum boʻlishi va 
boshqalar. Bu guruhni kritik inqirozlar deb ataymiz. Psixologik inqirozlarning 
birinchi uchta guruhi xronologik xarakterga ega. Ular normativ hisoblanadi; 
ularni barcha odamlar boshidan oʻtkazishadi, ammo inqirozning ifodalanganlik 
darajasi har doim ham ziddiyat darajasiga etmaydi. Hayotiy inqirozlarning 

---

241 
ikkinchi, uchinchi guruhlari normativ xarakterga ega boʻlib, boshlanish vaqti, 
hayotiy sharoitlar, senariylar, inqiroz ishtirokchilari, tasodifiy bu voqeaviy 
inqirozlar sharoitlar tutash kelganligi tufayli paydo boʻladi. Bunday 
inqirozlardan chiqish muammoli hisoblanadi. Gohida destruktiv boʻlib, 
jamiyatda mutahamlar, ichuvchilar, oʻz joniga qasd qiluvchilar koʻpayadi. Shaxs 
kasbiy shakllanish konsepsiyasiga asoslangan holda inqirozlarni kasbiy 
rivojlanishdagi keskin oʻzgarishlar deb ta’riflash mumkin. Uzoq davom etmay, 
ular kasbiy shakllanishning bir borsqichidan ikkinchi bosqichiga oʻtish paytida 
yorqin namoyon boʻlishadi. Inqirozlar odatda kasbiy xulqida oʻzgarishsiz boʻlib 
oʻtadi. Ammo kasbiy ongda boʻlib oʻtadigan oʻzgarishlar, ya’ni, maqsadlarga 
yoʻnaltirilganlik, atrofdagilar bilan oʻzaro munosabatlarning oʻzgarishiga, 
gohida esa kasbni oʻzgartirishga ham olib keladi. Kasbiy rivojlanish 
inqirozlarini keltirib chiqaruvchi omillarni batafsil koʻrib chiqamiz.
Determenant 
sifatida 
faoliyatni 
bajarish 
usullarining 
asta-sekin 
oʻzgarishlari boʻlishi mumkin. Birlamchi professionalizatsiya davrida shaxs oʻta 
normativ faollikni namoyon eta olishi yoki tiklanishi lozim. Oʻta normativ 
kasbiy faollik, yangi ta’limiy, malakaviy yoki faoliyatning ijodiy bosqichiga 
oʻtish davrida kuzatilishi lozim. Boshqa kasbiy shakllanish inqirozlarini keltirib 
chiqaruvchi omil sifatida shaxs oʻzini ijtimoiy va kasbiy ta’limiy statusidan 
qoniqmasligi tufayli rivojlangan ijtimoiy-kasbiy faolligi boʻlishi mumkin. 
Ijtimoiy-psixologik yoʻnaltirilganlik kasbiy tashabbus intellektual emotsional 
zoʻriqish koʻp hollarda kasbiy faoliyat bajrilishining yangi usullarini uni 
takomillashtirish yoʻllarini qidirishga imkon beradi. Kasbiy inqirozlarni keltirib 
chiqaruvchi omillar sifatida, inson hayotidagi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar 
boʻlishi mumkin: korxonaning tugatilishi ish oʻrinlarining qisqartirilishi, 
qoniqtirmaydigan ish haqqi, yangi yaxshi joyga koʻchib oʻtish va boshqalar. 
Kasbiy rivojlanish inqirozlarini keltirib chiqaruvchi omillar sifatida 
psixofiziologik oʻzgarishlar ya’ni sogʻliqning yomonlashuvi, ishga layoqatning 
pasayishi, kasbiy toliqish, intellektual kuchsizlik, "emotsional yonish" sindromi 
va h.k. Kasbiy inqirozlar koʻp hollarda yangi lavozimga oʻtishda, vakant 
lavozimni egallashdagi tanlovlarda qatnashishda, attestatsiya va mutaxassislarni 
ta’rifikatsiyadan oʻtkazishda kuzatiladi. Kanadalik psixolog Barbara Killenjer 

---

242 
oʻzining kitobida ta’kidlaydiki, muvaffaqiyat va tanishish vositasi sifatida ishni 
tan olganlar, gohida kasbiy axloq normalarini buzadilar. Ziddiyatli boʻlib 
qolishadi, oʻzaro munosabatlarda qoʻpol boʻlib qolishadi. Kasbiy rivojlanish 
inqirozlari hayotdagi oʻzgarishlar oqibatidan kelib chiqadi. (yashash joyini 
oʻzgartirish, ishdagi tanaffus, ishdagi ishq va h.k). Shaxsning kasbiy shakllanish 
konsepsiyasiga koʻra bu jarayon quyidagi bosqichlarga ajratiladi: optatsiya 
kasbiy ta’lim va tayyorgarlik, kasbiy moslashuv, birlamchi va ikkilamchi 
professionalizatsiya va mahorat. Inqirozlar ta’rifi boʻyicha bir bosqichdan 
ikkinchi bosqichga oʻtish normativ inqirozli hodisalarni keltirib chiqaradi. 
Ishning birinchi haftalari, oylari katta qiyinchiliklar bilan bogʻliq, ammo ular 
inqirozli hodisalarni keltirib chiqarmaydi. Asosiy sabab - psixologik sabab 
hisoblanadi, unga koʻra real kasbiy hayot shakllanib boʻlgan tasavvurlar bilan 
toʻgʻri kelmasligini aytish mumkin. Kasbiy faoliyatning tasavvurlarga 
nomuvofiqligi kasbiy ekspektatsiya inqirozini keltirib chiqaradi. 3) Keyingi 
kasbiy 
shakllanishning 
normativ 
inqirozlaridan 
biri 
birlamchi 
professionalizatsiya bosqichining oxirida 3-5 yil ishlagandan keyin boʻlib oʻtadi. 
Bu paytgacha mutaxassis faoliyatni bajarib, oʻz oʻrnini aniqlagan boʻladi.
Oʻtmish tajribasi kasbiy rivojlanish interpritatsiyasi, oʻzini namoyon etish 
ehtiyoji, kasbiy hayotdan qoniqmaslikni keltirib chiqaradi. Anglangan yoki 
anglanmagan holda shaxs kasbiy oʻsish istiqbollarining yoʻqligidan shaxs psixik 
jiqatdan qiynaladi, kasbni almashtirish toʻgʻrisida fikrlar paydo boʻla boshlaydi. 
Kasbiy oʻsish inqirozlari faoliyatning nokasbiy hordiq kabi turlari maishiy 
tashvishlar yoki kasbdan ketish yoʻllari bilan hal etilishi mumkin. Ammo bu 
yoʻllar sermahsul hisoblanmaydi. 4) Mutaxassisning keyingi kasbiy rivojlanishi 
uning ikkilamchi professionalizatsiyasiga olib keladi. Bu bosqichning xususiyati 
faoliyatni yuqori sifatli bajarishdadir. Mutaxassis oʻz kasbini ustasi ya’ni 
professional boʻla boshlaydi. Kasbiy oʻsish kareriga extiyoj sezadi, istalgan 
karera (lavozimning oʻsishi) va uning real istiqbollari oʻrtasidagi ziddiyat kasbiy 
karera inqirozlarini keltirib chiqaradi. Bunda quyidagi krizisdan chiqish yoʻllari 
uchrashi mumkin: ishdan boʻshash, unga kasb doirasida yangi mutaxassislikni 
egallash, yuqori lavozimga oʻtishdan iborat. Inqirozni engishning eng toʻgʻri 
varianti mahorat bosqichiga oʻtish, ya’ni kasbiy shakllanishning yangi 

---

243 
bosqichiga oʻtish bilan belgilanadi. 5) Mahorat bosqichi kasbiy faoliyatni ijodiy 
va innavatsion darajada bajarish demakdir. SHaxsning keyingi kasbiy 
rivojlanishni ta’minlab beruvchi omil sifatida uning oʻzini namoyon eta olishida 
koʻzga tashlanadi. 6) Keyingi kasbiy rivojlanishning normativ inqirozi kasbiy 
hayotdan ketish bilan bogʻliq. Ma’lum yoshga etgach, inson nafaqaga chiqadi. 
Nafaqa oldi davri koʻp ishchilar uchun inqirozli xarakterga ega boʻladi. Bu 
yangi ijtimoiy rol va xulqni egallash zaruriyati bilan boqliq. Nafaqaga chiqish 
ijtimoiy kasbiy faoliyat va aloqalarning torayishini bildiradi. 7) Nafaqaga 
chiqishdan soʻng ijtimoiy psixologik qarish davri boshlanadi. Bu bosqich 
intellektual jarayonlarning susayishi, emotsional kechinmalarning oshishi va 
pasayish bilan belgilanadi. Psixik faoliyat tempi pasayadi, yangiliklarga nisbatan 
ishonqiramaslik bilan qarash kuzatiladi. Shuningdek, yoshlar xulqini muhokama 
etish, oʻzini avlodini hozirgi kun avlodlarini vakillariga taqqoslash bilan 
belgilanadi. Omadsiz hayot, oʻlimdan qoʻrqish salomatligiga imkoniyat qilish, 
yaqin qarindoshlaridan imkoniyat qilish kabi noxushliklarga olib keladi.