O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta mahsus talim vazirligi

 
Nazorat savollari 
1. Korxona tushunchasini izohlab bering. 
2. Korxonaning turlarini tavsiflab bering. 
3. Korxonalar faoliyatining asosiy yo‘nalishlarini ayting. 
4. Korxonani tashkil kilishdan ko‘zlangan maksad nima ? 
5. Korxona faoliyatini tartibga soluvchi xujjatlarning kanday turlarini bilasiz
6. Sanoat korxonalariga xos bo‘lgan belgilar. 
7. Konsern, konsorsium, xo‘jalik assotsiatsiyasi, korporatsiya, sindikat, trest 
tushunchalariga izoh bering. 
8. Notijorat tashkilotlarga qanday korxonalar kiradi? 
9. 
Korxona faoliyatining ichki va tashqi muhitlarini tushuntiring.
10. Tarkibiy elementlarning ro‘yxatiga nimalar kiradi? 
2 - Bob. SANOAT KORXONALARINING RIVOJLANISH STRATEGIYASI 
2.1. Korxona strategiyasining mazmuni va mohiyati 
Bugungi bozor bu davlat tomonidan tartibga solinadigan bozor. Bu bozor 
munosabatlarini rivojlantirishda davlatning faol roli, barcha tovar ishlab 
chiqaruvchilarning adolatli, madaniyatli raqobat qoidalariga rioya qilishlari, 
shuningdek monopoliyaga qarshi siyosat olib borishi bilan tavsiflanadi.
Tartibga solinadigan bozor, yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, sovrinlar uchun 
raqobat emas, balki korxonalarning, avvalambor, tegishli bozorda o'zlarining "o'z 
joylarini", yaratilayotgan mahsulotlarni tarqatish kanallarini sotib olishlari va o'z 
faoliyatlaridan maksimal foyda olishlari uchun kurashishini istisno qilmaydi. 
Bularning barchasi, puxta o'ylangan va yo'naltirilgan ishlab chiqarish strategiyasi 
asosida ta'minlanishi mumkin. 

---

22 
"Strategiya" so'zi (yunoncha Strategia) dastlab harbiy ishlarda ishlatilgan va 
ilmdan boshqa narsa emas, urush san'atini anglatar edi. Yaxshi strateg sanalgan 
qo'mondon 
armiyasini 
saqlab 
turishda 
katta 
yo'qotishlarga 
yo'l 
qo'ymasdan,harbiylari va texnikasini yoqotmasdan jangda g'alabaqozongan. 
Bugungi kunda strategiya xo’jalik amaliyotida qo'llaniladi (biznes strategiyasi, 
investitsiya strategiyasi, innovatsion strategiya, moliyaviy boshqaruv strategiyasi va 
boshqalar). Iqtisodiyotda strategiya deganda hukumat, hududiy boshqarmalar, 
korxona va tashkilotlarning ishlab chiqarish, byudjet daromadlari va xarajatlari, 
soliqlar, kapital qo'yilmalar, narxlar, ijtimoiy himoya masalalari bo'yicha uzoq 
muddatli, eng muhim vazifalari, dasturlari va maqsadlari tushuniladi. Harbiy 
strategiyadan farqli o'laroq, iqtisodiy strategiya, asosan, mavjud ishlab chiqaruvchi 
kuchlar va tabiiy boyliklardan oqilona foydalanishga xizmat qilishi, milliy 
daromadni ko'paytirishi va jamiyatda farovonlik yaratishi kerak. 
Tabiiyki, sanoat korxonalari, ayniqsa iqtisodiyotning yirik va asosiy tarmoqlari 
rivojlanish strategiyasiga ega bo'lishi kerak. Bu maqsadlarni belgilash va ularga 
erishish uchun siyosatni ishlab chiqishni o'z ichiga olishi kerak. U quyidagi 
savollarga javoblarni aks ettirishi kerak: 

qanday hajmda va qanday sifatda ishlab chiqarishi kerak; 

qanday qilib va qaysi bozorlarda o'z mahsulotlaringizni namoyish etishingiz 
kerak; 

qanday harakatlar, qanday qilib va nima uchun birinchi navbatda amalga 
oshirilishi kerak; 

Qanday narxlarni kuzatish kerak? 

ishlab chiqilgan strategiyani qaysi davr uchun hisoblash kerak. 
Ushbu savollarga javob berib, sanoat korxonalarining hozirgi va kelajakdagi 
vazifalarini, ya'ni bugungi kunda qanday ko'rinishini va 10-15 yil ichida qanday 
ko'rinishga ega bo’lishini aniqlash mumkin. Bu erda eng muhimi, korxonalarning 
o'tmishdagi va hozirgi davrdagi faoliyatini ob'ektiv baholash, "kuchli" va "zaif" 
tomonlarini aniqlash. 

---

23 
Raqobat afzalliklarining ushbu ikki turini birlashtira olmaysiz. Biznes-rejada 
korxona qaysi raqobatbardosh strategiyani tanlaganligini ko'rsatishi kerak. 
O'zini va raqobatchilarining xususiyatlarini baholab, ularning qaysi 
ustunliklarga ega ekanligini ta'kidlash kerak: 
past yoki yuqori buyurtmaning 
afzalliklari. 
Kam buyurtma afzalliklari arzon ishchi kuchi, xom ashyo, materiallar, 
energiya va boshqalardan foydalanish imkoniyati bilan bog'liq bo'lib, ular, qoida 
tariqasida, uzoq umr ko'rmaydilar. Yuqori buyurtmaning afzalliklari odatda noyob 
texnologiya, mahsulotlar, mutaxassislar va korxonaning ishbilarmon obro'siga 
bog'liq. Ushbu afzalliklardan biriga ega bo'lgan sanoat korxonasi ma'lum vaqt 
bozorda alohida mavqega ega bo'lib, ya'ni barqaror raqobatbardosh bo'lib qoladi. 
Ishlab chiqarish strategiyasi faol bo'lishi kerak. U tovar va narx siyosati, ishlab 
chiqarish tannarxining pasayishi, qimmatli qog'ozlar bozorida korxonalarning o'zini 
tutishi kabi tarkibiy qismlarga mos kelishi kerak. Agar strategiya korxonaning ishlab 
chiqarish salohiyati va iqtisodiy qudratining o'sishiga, mahsulot yoki xizmatlarning 
raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradigan bo'lsa, samarali deb hisoblanadi. 
Bu davom etayotgan strategiyaning birinchi qadamidir. Ikkinchi bosqich - strategiya 
sanoat korxonasining moliyaviy mustaqilligini, uning to'lov qobiliyatini, ishlab 
chiqarish rentabelligini (rentabellikni) o'sishini ta'minlashi kerak. Strategiyaning 
uchinchi bosqichi - korxona texnik va texnologik jihatdan ortda qolmasligi, mahalliy 
va xorijiy sanoat amaliyotida to'plangan barcha ilg'or texnologiyalardan foydalanishi 
kerak. Umuman olganda, ishlab chiqilgan va amalga oshirilgan strategiya korxonaga 
tegishli bozorda yuqori obro'-e'tiborni yaratishga, ko'rsatilayotgan mahsulotlar yoki 
xizmatlar iste'molchilarining sonini ko'paytirishga, jalb qilingan resurslar 
aylanishini tezlashtirishga yordam berishi kerak. 
Bularning barchasi amalda o'z-o'zidan yoki avtomatik ravishda amalga 
oshirilmaydi. Buning uchun sanoat korxonalarida 
iqtisodiyot va texnologiya, 
texnologiya va 
ishlab chiqarishni tashkil etish (boshqarish) masalalarini yaxshi 
tushunadigan yaxshi muvofiqlashtirilgan va malakali tanlangan guruh bo'lishi kerak. 
Ushbu jamoa sanoat korxonalarining salohiyatini o'zgartirish bilan bog'liq qarorlarni 
qabul qilishi, jiddiy oqibatlarga olib kelishi yoki keltirishi mumkin: korxonalarning 

---

24 
ahvolini yaxshilash yoki yomonlashtirishi. 
Agar to'g'ri strategik qarorlar qabul 
qilinsa, yaxshilang, chunki ularning to'g'riligi yo'qligi, korxona imkoniyatlarini 
noto'g'ri baholash. 
Bugungi kunda sanoat korxonalarining ko'payib borishi strategiyaning 
menejment, rejalashtirish va prognoz qilish vositasi sifatida muhimligini e'tirof 
etadi, ammo ularning hammasi ham kutilgan natijalarni beradigan strategiyadan 
foydalanmaydi. Ushbu tahlil shuni ko'rsatadiki, bir holatda, xodimlarning 
qobiliyatsizligi, ishlab chiqarish strategiyasini ishlab chiqishda etarlicha tajribaga 
ega emasligi, ikkinchi tomondan, xodimlarning noaniqligi yoki o'zlarining strategik 
maqsadlarini tushunmasliklari tufayli. 
Biroq, bu sanoat korxonalarining kun 
tartibidan rivojlanish strategiyasini, uzoq muddatli hayot tsiklini talab qilish, hozirgi 
bozorning hozirgi talablari va faol rivojlanayotgan raqobat sharoitida ishlashni talab 
qilish qiyinligini olib tashlamasligi kerak.