O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta masxus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti u. V. G‘afurov, M. Sh. Xalilov, Sh. Boymurodov
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
4. Shaxslararo taqqoslash
Ushbu bobning boshida Pareto-samaradorlik dastlab taklif qilinganligi sababli, farovonlikni shaxslararo taqqoslashni talab qilmasdan muqobil ajratmalarni taqqoslash imkoniyati mavjud bo‘lganligi sababli taklif qilingan edi. Pareto- samaradorlikning muvaffaqiyatsizliklari aynan shu taqqoslashdan qochishdan kelib chiqadi. Ushbu nuqta Ilojsizlik teoremasining asosiy qismidir. Keyinchalik davom ettirish uchun ushbu bo‘lim avval kontekstni ta’minlash uchun kommunal xizmatlar nazariyasining rivojlanishini ko‘rib chiqadi va keyinchalik alternativa kommunal xizmatlarining taqqoslash darajalarini tavsiflaydi. O‘n to‘qqizinchi asr iqtisodchilari foyda, insonning baxt darajasi, potentsial jihatdan o‘lchanadigan narsa sifatida qarashgan. Psixologiyadagi yutuqlar haqiqiy o‘lchovni o‘tkazish uchun uskunani taqdim etishi kutilgan edi. Agar foydali dasturni o‘lchash mumkin bo‘lsa, demak, bu odamlar orasida taqqoslanishi mumkin. Jamiyat eng katta yaxshilikka intilishi kerakligi falsafasi bilan birgalikda foydali dasturni 79 o‘lchash qobiliyati utilitarizmning asosini yaratdi. Kommunal xizmatlarning o‘lchovliligi ijtimoiy ta’minotni individual kommunal xizmatlar yig‘indisi bilan ifodalashga imkon berdi. So‘ngra ushbu yig‘indining qiymati bo‘yicha davlatlar reytingi, ma’lumot tarkibidan tashqari, imkonsizlik teoremasining barcha shartlarini qondiradigan individual imtiyozlarni yig‘ish vositasini berdi. Agar ko‘zda tutilgan o‘lchov darajasiga erishish mumkin bo‘lsa, unda imkonsizlik teoremasining cheklovlari bartaraf etiladi. Ushbu o‘lchovli va taqqoslanadigan foydali dastur tushunchasi yigirmanchi asrning boshlarida yo‘q qilindi. Ushbu rad etish uchun ikkita asos bor edi. Birinchidan, foydali vositalarni o‘lchash vositasi kashf qilinmagan va avvalgi umidlar amalga oshmasligi aniq bo‘lib qoldi. Ikkinchidan, iqtisodiy nazariyadagi yutuqlar iste’molchilar tanlovining izchil nazariyasini yaratish uchun o‘lchovli foydalilikka ehtiyoj yo‘qligini ko‘rsatdi. Aslida iste’molchining barcha nazariyasini faqat iste’molchining afzal buyurtmalarini ko‘rsatish orqali olish mumkin. Keyinchalik yordam dasturining roli ikkinchi darajali bo‘lib qoldi, agar kerak bo‘lsa, imtiyozlarni ko‘rsatish uchun qulay funktsiyani taklif qilish mumkin, ammo aks holda ortiqcha. Yordamchi dasturda unga chuqurroq ma’no qo‘shilmaganligi sababli, imtiyozlar to‘plamini ifodalovchi foydali funktsiyalarning har qanday monotonik o‘zgarishi ham bir xil kuchga ega bo‘lgan foydali funktsiya bo‘ladi. Yordamchi dastur oddiy tushuncha bo‘lib, tabiiy nolga yoki o‘lchov birliklariga ega emas edi. Kommunal xizmatning qurilishiga ko‘ra, turli iste’molchilarning kommunal xizmatlari o‘rtasidagi taqqoslash ma’nosiz tushuncha edi. Shu sababli, ushbu holat har xil iste’molchilarning kommunal darajalarini taqqoslashni asoslaydigan ilmiy asoslarni qoldirmadi. Kommunal xizmatlarning ushbu istiqbollari va natijada iste’molchilar o‘rtasida foydali mahsulotlarni taqqoslashni bekor qilish, Pareto-samaradorlik kabi ijtimoiy taqqoslashlar uchun shaxslararo taqqoslashdan xoli tushunchalarni ishlab chiqish zaruratini tug‘dirdi. Biroq, ushbu mezonlarning zaif tomonlari tez orada aniq bo‘ldi. 1960-yillardan boshlab analitik tendentsiya tahlilga shaxslararo taqqoslanuvchanlikni qayta qabul qilish oqibatlarini o‘rganish edi. Qabul qilingan protsedura asosan taqqoslash mumkin deb taxmin qilishdir. Bu izohlash mumkin bo‘lgan natijalarni chiqarishga imkon beradi. Bular qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan siyosat haqida ba’zi umumiy tushunchalarni taqdim etishga umid qilmoqda, garchi yordam dasturini taxmin qilingan tarzda taqqoslash mumkin emas. Hatto taqqoslash mumkin deb ta’kidlaydigan ba’zi iqtisodchilar ham bor. Buning asoslaridan biri shundaki, barcha iste’molchilar juda o‘xshash asosiy imtiyozli buyurtmalarga ega. Hammasi kam daromadga ega bo‘lishni afzal ko‘radi, va daromadlari teng bo‘lgan iste’molchilar xarajatlarning muqobil tovar guruhlari o‘rtasida juda o‘xshash taqsimotlarini amalga oshiradilar. Masalan, sotib olingan oziq-ovqat mahsulotlari juda boshqacha bo‘lishi mumkin bo‘lsa ham, oziq-ovqat uchun sarf-xarajatlar o‘xshashdir. Bunday iste’molchilarni modellashtirishda ularning barchasi o‘z tanlovlarini boshqaradigan bir xil kommunal funktsiyaga ega ekanligini tasdiqlash mumkin. Bu ularning yordam dasturlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri taqqoslash imkonini beradi. 80 Hozircha taqqoslash qobiliyati iste’molchilarning foydali darajalari o‘rtasida bir-biriga qarama-qarshilik ko‘rsatishga imkon beradigan ibora sifatida ishlatilgan. Aslida turli xil taqqoslash darajalari ko‘zda tutilishi mumkin. Masalan, bir xonadonning kommunal xizmat darajasi boshqasiga qaraganda yuqori, degan da’vo 15 foizga ko‘proq kommunal xizmatga ega bo‘lishiga qaraganda kamroq taqqoslanuvchanlikni talab qiladi. Turli xil taqqoslash darajalari individual kommunal xizmatlarni ijtimoiy imtiyoz buyurtmasiga birlashtirish usullariga ta’sir qiladi. Taqqoslanishni ko‘rib chiqishning boshlanish nuqtasi - bu ikki asosiy foydali dasturni aniqlash. Birinchisi, iste’molchilar nazariyasidan tanish tushuncha bo‘lgan tartibli yordamchi dastur. Aslida tartibli yordamchi funktsiya iste’molchining befarqligi egri chizig‘ini raqamlashdan boshqa narsa emas, raqami yuqori befarqlik egri chizig‘ining foydaliligi yuqori darajadagi tanlangan. Birgalikda raqamlar o‘zlarining ma’nosini o‘zgartirmasdan har qanday shaklga o‘tkazilishi mumkin, agar bu konvertatsiya raqamlarining reytingini o‘tkazishsiz qoldirilishi shart bo‘lsa - yuqori darajadagi befarqlik egri chiziqlari hali ham katta yordamchi raqamlariga biriktirilgan bo‘lishi kerak. Ular shunchalik erkin foydalanishga topshirilishi mumkinligi asosida, bitta xizmatchi uchun ikki vaziyatdan foydalanish foyda darajasidagi farqlarning ma’nosi yo‘q, ikkalasining qaysi biri yordam dasturini taqdim etadi. Iqtisodiy teoremalariga tanqidiy nazar tashladi, garchi bu teoremalar siyosati haqida o‘ylashning asoslarini ishlab chiqarish uchun muhim bo‘lsa-da, ular o‘zlarining maqsadlari uchun emas. Birinchi istiqbolli Ikkinchi teoremadagi markazlashtirishni boshqarish va boshqarish uchun zarur bo‘lgan bir martalik pul o‘tkazmalarining amaliy jarayonini cheklanganligi va iqtisodiy davlatlar tomonidan amalga oshiriladigan qarorni amalga oshirish usuli sifatida Pareto-ishlab chiqarishning zaifligiga bog‘liq. Teoremalar bir qarashda juda kuchli ta’sirga ega bo‘lganda ham, ammo tanqidiy nazorat ostiga olinsa, ular zaiflashadi. Ammo ular qadrsiz emas. Jamiyat iqtisodiyoti predmetlarining aksariyati ushbu teoremalarning amaliy ishlarini va bajarilishi mumkin bo‘lgan narsalarga yo‘l topishga urinishlarini boshlashni rejalashtirmoqda. Agar bir martalik maqbul transfertlar mavjud bo‘lsa, nimaga binoan yashashni bilish, erishilgan natijalarni baholash vositalarini ta’minlash va siyosatni takomillashtirish yo‘llarini amalga oshirish. Ikkinchi teoremada ishtirok etadigan boshqa jihat - bu markazsizlashtirish uchun maqbul ajratishni tanlashdir. Ushbu tanlovni amalga oshiruvchilar turli xil kommunal xizmatlarni taqsimlash uchun ishlatilishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy ta’minot funktsiyasini talab qiladi. Bunday ijtimoiy ta’minot funktsiyasi faqat mijozlarning kommunal xizmatlarini taqqoslash mumkin bo‘lgan sharoitda tuzilishi mumkin. Bog‘da taqqoslashning turli shakllari va ularni mos ravishda ijtimoiy ta’minot funktsiyalari tasvirlangan. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|