O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta masxus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti u. V. G‘afurov, M. Sh. Xalilov, Sh. Boymurodov
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 9-MAVZU: OPTIMALLIK VA TAQQOSLASH
|
Asosiy tayanch tushunchalar
Tashqi jihatlar (Eksternallik) - bu iqtisodiy sub’ektlar orasidagi bog‘lanish bo‘lib, u iqtisodiyotning narx tizimidan tashqarida joylashgan. Tashqi ta’sir - har qanday iqtisodiy agentning farovonligi (iste’moli yoki foydasi) iqtisodiyotdagi boshqa agent (iste’molchi yoki ishlab chiqaruvchi) tomonidan "to‘g‘ridan-to‘g‘ri" ta’sirlanganda tashqi ta’sir mavjud bo‘ladi. Kouz teoremasi - agar bozor erkin ishlashiga ruxsat berilsa, u holda resurslarni samarali taqsimlashga erishiladi. Mulk huquqi - bu iqtisodiyot doirasidagi mulkchilikni belgilaydigan qoidalar. Takrorlash uchun savollar 1. Iqtisodiy rivojlanishga nimalar ta’sir qiladi? 70 2. Tashqi ta’sirlar deganda nimalar tushuniladi? 3. Ichki ta’sirga nimalar kirishi mumkin? 4. Tashqi ta’sirni aniqlashning qanday metodlari mavjud? 5. Moddiy tashqi ta’sir nima? 6. Kouz teoremasining mazmun va mohiyati nimani ifodalaydi? 71 9-MAVZU: OPTIMALLIK VA TAQQOSLASH 1. Optimallik va taqqoslash tushunchasi. 2. Bir martalik soliqlarning optimal taqsimotdagi ahamiyati. 3. Qayta taqsimlash va Poreto samarasining muhim jihatlari 4. Shaxslararo taqqoslash 1. Optimallik va taqqoslash tushunchasi. 1975 yil 17 aprelda Xmer Roug Kambodjada hokimiyatni egallab oldi. Pol Pot “Nol yil” konsepsiyasi haqidagi tasavvurlarini amalga oshirishni boshladi. Unda barcha tengsizliklar - sinf, pul, ta’lim va diniy munosabatlar barham topishi lozim edi. O‘zlarini ijtimoiy maqbul deb bilgan narsalarga erishish istagidan kelib chiqqan holda, Xmer Roug dehqonlar iqtisodiyotiga qaytarishga urindi. Bu jarayonda ular taxminan ikki million kishini, ya’ni Kambodja aholisining to‘rtdan bir qismini o‘ldirdilar. Xmer Rougning harakatlari tenglikka intilishning va unga erishish uchun ulkan yo‘qotishlarni qabul qilishga tayyorligining o‘ta yaqqol misoli. Oddiy sharoitlarda hukumatlar tenglikni yaxshilash uchun to‘lashga tayyor bo‘lgan xarajatlarga chek qo‘yadilar. Samaradorlik / kapital savdosi to‘g‘risida gap ketganda, Ijtimoiy Iqtisodiyotning ikkinchi teoremasi juda kuchli siyosiy ta’sirga ega. Buning sababi shundaki, teoremaning asosiy qiymati bu taqsimot masalalari haqida aytilgan narsadir. Ikkinchi teoremani to‘liq qadrlash uchun uni tenglik nuqtai nazaridan ko‘rib chiqish va uni taqsimot oqibatlari nuqtai nazaridan baholash kerak. Ushbu mavzu Ikkinchi teoremaning iqtisodiy siyosatga ta’sirini o‘rganishdan boshlanadi. Bu ijtimoiy rejalashtiruvchi kommunal xizmatlarning turli xil taqsimotlari o‘rtasida hukm chiqarishga qodir ekanligi asosida amalga oshiriladi. Optimal ajratish kontseptsiyasi ishlab chiqilgan va bunga qanday erishish mumkinligini ko‘rsatish uchun Ikkinchi teorema qo‘llaniladi. Ushbu tahlil amalga oshirilgandan so‘ng, bir martalik soliqlarning qo‘llanilishi va ijtimoiy qarorlar qabul qilish mezonlari sifatida Pareto-samaradorlikning qiymati to‘g‘risida savollar tug‘iladi. Bu farovonlik iqtisodiyotining birinchi teoremasi talqinini qayta baholash uchun asos yaratadi. Pareto-samaradorlikning asosiy tanqisligi, uning bir iste’molchining foydasini ikkinchisining zarariga qarshi savdoga qodir emasligi bilan belgilanadi. Bu juda muhim, chunki aksariyat siyosat o‘zgarishlari ba’zi odamlar yutuqlarni, boshqalari yutqazishni o‘z ichiga oladi. Davom etish uchun farovonlikni taqqoslash uchun axborot asoslarini ko‘rib chiqish kerak. Iste’molchilar o‘rtasida turli xil xizmat turlari va turli darajadagi solishtirish darajalarini tavsiflaymiz. Keyinchalik, bu tushunchalar Arrowning mumkin emasligi teoremasi va ijtimoiy ta’minot funktsiyasini qurish potentsiali bilan bog‘liq. Ijtimoiy maqbullik Ijtimoiy iqtisodiyotning ikkinchi teoremasining siyosatni tahlil qilish uchun ahamiyati juda oson tushuntiriladi. Iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda siyosat ishlab 72 chiqaruvchi har doim Pareto-samarasi orqali taqsimotga erishishni maqsad qilishadi. Agar Pareto-dan samarali bo‘lmagan mablag taqsimoti tanlangan bo‘lsa, unda hech bo‘lmaganda bitta iste’molchining farovonligini boshqasiga zarar bermasdan oshirish mumkin edi. Har qanday siyosat ishlab chiqaruvchisi nima uchun bunday yutuqlarni ishlatmasligini tasavvur qilish qiyin. Agar ushbu dalil to‘g‘ri deb taxmin qilinsa, siyosat ishlab chiqaruvchisi tanlaydigan taqsimot to‘plami Pareto-samarasi bo‘yicha taqsimotgacha kamayadi. Aytaylik, siyosat ishlab chiqaruvchining afzal ko‘rgan natijasi sifatida ma’lum bir Pareto-samarasi bo‘yicha taqsimot tanlangan. Ikkinchi teorema shuni ko‘rsatadiki, ushbu taqsimotga iqtisodiyotni raqobatbardoshligini oshirish va har bir iste’molchiga tanlangan taqsimotda tayinlangan iste’mol to‘plamini sotib olish uchun zarur bo‘lgan daromad darajasini ta’minlash orqali erishish mumkin. Keyin iste’molchilar savdo qiladi va tanlangan muvozanat raqobatdosh muvozanat sifatida paydo bo‘ladi. Bu markazsizlashtirish jarayoni. Taqsimotni markazsizlashtirishga erishishda faqat ikkita siyosat vositalaridan foydalaniladi: raqobatni rag‘batlantirish va har bir iste’molchi kerakli daromadga ega bo‘lishini ta’minlash uchun bir martalik soliqlar to‘plami. Agar ushbu yondashuvni amalda qo‘llash mumkin bo‘lsa, unda iqtisodiy siyosatni tahlil qilish raqobatni kafolatlaydigan bir qator qoidalarni shakllantirishga va bir martalik soliqlarni hisoblash va qayta taqsimlashga qadar kamayadi. Keyinchalik davlat iqtisodiyoti va umuman iqtisodiy siyosatning mavzusi yopiq bo‘lar edi. Ushbu jarayonni batafsil ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, paydo bo‘ladigan birinchi nuqta - bu eng maqbul ajratmani tanlash masalasi. Buning amalga oshirilishini tasavvur qilishning bir qancha usullari mavjud. To‘g‘ridan-to‘g‘ri muqobil ajratmalar bo‘yicha yoki boshqa biron bir organni ("hukumat") saylash uchun tanlov qilish uchun ovoz berishni ko‘rib chiqish mumkin. Shu bilan bir qatorda, iste’molchilar uni tasodifiy tanlanishiga rozi bo‘lishlari mumkin, aks holda ular bir ovozdan, natijada qanday bo‘lishi kerakligi haqida adolatli tushunchalar orqali qarashlari mumkin. Bu erda ko‘rib chiqiladigan usul - bu ijtimoiy rejalashtiruvchi (u saylangan hukumat bo‘lishi mumkin) mavjudligini taxmin qilishdir. Ushbu rejalashtiruvchi iste’molchilarning foydali darajalarini hisobga olgan holda muqobil ajratmalarga nisbatan ijtimoiy imtiyozlarni shakllantiradi. Ijtimoiy imtiyozlarga ko‘ra eng ko‘p ajratilgan mablag ’tanlangan hisoblanadi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|