O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta masxus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti u. V. G‘afurov, M. Sh. Xalilov, Sh. Boymurodov

3.
 
Pensiya inqirozi. 
Ko‘p mamlakatlar pensiya inqiroziga duch kelmoqda, bu ularning pensiya 
tizimlarini sezilarli isloh qilish zarurligini talab qiladi. Ushbu bo‘limda ushbu 
inqirozning tabiati va oqibatlari ochib beriladi. 
Ijtimoiy ta’minot tahlilini yakunlab, biz ushbu inqiroz asosida tizimni isloh 
qilish bo‘yicha bir qator takliflar ko‘rib chiqishimiz mumkin.
Pensiya inqirozining asosi uch ko‘rinishda uchraydi. Birinchi, tug‘ilish 
darajasi ko‘pchilik rivojlangan mamlakatlarda pasaygan. Immigratsiya qisman 
buning ta’sirini bartaraf etayotgan bo‘lsada, ba’zi mamlakatlarda, yangi ishchilar 
oqimi barqaror pasayishi kuzatilmoqda. Ikkinchi ta’sir odamlar o‘rtacha umr 
ko‘rishi darajasi uzaymoqda. Har qanday pensiya yoshi uchun bu raqamning 
nafaqaxo‘rlar ko‘payishini anglatadi. Uchinchidan, pensiya yoshidagi pasayish 
tendensiyasi ham mavjud. 
Bu uch omil sof ta’siri shundaki aholi orasida pensionerlar ulushi o‘sib 
bormoqda va bu muammoli o‘sish hisoblanadi. Umumiy ma’noda, aholining 
nafaqaga chiqish nisbati ko‘proq ishchi xodimlar bilan qo‘llab-quvvatlanishi kerak. 
15.1-jadval 
Bog‘liqlik darajasi (65 yoshdan katta aholining 15-64 yoshgacha 
bo‘lganlar ichidagi ulushi sifatida) 
Davlatlar / 
yillar
 
1980 
1990 
2000 
2010 
2020 
2030 
2040 
Avstraliya
14.7
16.7 
18.2 
19.9 
25.9 
32.3 
36.1 
Fransiya
21.9
21.3 
24.5 
25.4 
32.7 
39.8 
45.4 
Yaponiya
13.4
17.2 
25.2 
34.8 
46.9 
51.7 
63.6 
Buyuk 
Britaniya
23.5
24.1 
24.1 
25.3 
31.1 
40.4 
47.2 
AQSH
16.9
18.9 
18.6 
19.0 
25.0 
32.9 
34.6 
Manba: OECD (www.oecd.org/dataoecd/40/27/2492139.xls). 
Aholi jon boshiga ishlab chiqarishning o‘sishi faqat aholi jon boshiga iste’mol 
qilish doimiy bo‘lib qolishi uchun kerak. Agar ishlab chiqarish yetarlicha tez 
o‘smasa, unumdorlikni o‘sish sur’ati yo‘qqa chiqadi va jon boshiga mahsulot 
pasayadi. Bundan tashqari, aholi turmush darajasining ushbu darajasida 
pensionerlarni qo‘llab-quvvatlash iqtisodiyotga ortiqcha yukni yuklaydi. 

---

158 
Bu ta’sirning hajmini qarama-qarshiliklar nisbati bashoratlariga qarab ko‘rish 
mumkin. Bog‘liqlik nisbati nafaqaga chiqqan aholining nisbiy hajmini o‘lchaydi 
ya’ni mehnatga layoqatli aholi soniga nisbatan pensiyaga chiqqan aholi soni sifatida. 
15.1-jadvalda bir qator mamlakatlar uchun bog‘liqlik nisbati keltirilgan bu 
yaqin o‘tmishda va kelajakda uning rivojlanishi uchun prognozlar. Jadvalda 
ko‘rsatilgan mamlakatlar muhim ahamiyatga ega bog‘liqlik nisbati barcha hollarda 
oshib bormoqda, u 1980 yildan 2040 yilgacha bo‘lgan davr uchun ikki barobardan 
ko‘proq ortiq. Bu nafaqaxo‘rlarning ortayotgan ulushini, mehnat qilayotgan odamlar 
tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi kerak, degan ma’noni anglatadi. Ba’zi hollarda, 
masalan Yaponiyada, bog‘liqlik nisbati prognoz o‘sishi dramatik holatda bo‘ladi. 
Bog‘liqlik nisbatini ortishi ta’siri, ijtimoiy ta’minotga to‘lovlar va ijtimoiy 
ta’minot darajalari o‘rtasidagi munosabatlarni hisobga olgan holda ko‘proq yoritish 
kerak. Uxshashlikdan foydalanib, imkoniyatga qararb to‘lash tizimi va uni Ye ga 
taqsimlash orqali, biz soliqlarni ijtimoiy ta’minotga nisbatini, pensiya va bog‘liqlik 
koefitsenti asosida quyidagicha ifodalashimiz mumkin.
τ = βD, (15.6) 
bu yerda, D- bog‘liqlik koeffitsiyenti, R / Ye.
Bundan kelib chiqadiki D oshgan sari τ ning darajasi ortib boradi, agar pensiya 
β qo‘llab - quvvatlanishi kerak. Agar soliq stavkasi o‘zgarishsiz qolsa, shu bilan bir 
qatorda D oshgan sari pensiya kamayib boradi. Agar bunday o‘zgarishlarning ayrim 
kombinatsiyasi amalga oshirilmasa, agar qarama-qarshiliklar nisbati oshsa, ijtimoiy 
ta’minot tizimi kamomadga o‘tadi (defitsit bo‘ladi). Na kamomad, na tushib 
borayotgan pensiya, na ortib borayotgan soliq hukumatlar uchun o‘z saylovchilariga 
taqdim yetish uchun jozibador variant hisoblanadi.