O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta masxus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti u. V. G‘afurov, M. Sh. Xalilov, Sh. Boymurodov

v
c
h
i
s
i
n
i
 
y
o
’
q
o
t
g
a
n
l
i
k
pensiyasi

---

145 
g) har ikkala ota-onasini yo‘qotgan bolalarga (chin yetimlarga) boquvchisini 
yo‘qotganlik pensiyasi uchun yoki vafot etgan yolg‘iz onaning bolalariga har bir 
bola uchun - pensiyani hisoblash uchun qabul qilinadigan o‘rtacha oylik ish haqining 
30 foizi, lekin yoshga doir eng kam pensiyaning kamida 100 foizi miqdorida. 
Pensiya tayinlash uchun talab qilinadigandan ortiq ish stajining har bir to‘liq 
yili uchun pensiyalarning bazaviy miqdorlari: 
a) yoshga doir pensiyalar - pensiyani hisoblash uchun qabul qilinadigan 
o‘rtacha oylik ish haqining 1 foiziga; 
b) I va II guruhlar nogironlariga nogironlik pensiyalari - pensiyani hisoblash 
uchun qabul qilinadigan o‘rtacha oylik ish haqining 1 foiziga; (15.2-rasm) 
15.2-rasm. Tayinlanadigan pensiya miqdorining tarkibi
v) boquvchisini yo‘qotganlik pensiyalari oilaning har bir mehnatga layoqatsiz 
a’zosiga - boquvchi o‘rtacha oylik ish haqining 0,5 foiziga oshiriladi. 
15.3-rasm. O‘rtacha pensiyaning tashkil topishi
Ish staji uchun 
pensiyaning oshirilishi 
(talab qilinadigan stajga 
qo‘shimcha xar bir yil 
uchun ish haqining 1 
foizi)
Pensiyaning tayanch 
miqdori (pensiya 
tayinlash uchun 
olinadigan o‘rtacha 
oylik ish haqining 55 
foizi) 
Pensiyaga qo‘shiladigan 
ustama haqlar (0,5 
barobardan 3 
barobargacha eng kam 
ish haqi) 
Tayinlanadigan pensiya miqdorining tarkibi

---

146 
Otasidan ham, onasidan ham judo bo‘lgan (chin yetim) bolalarga 
tayinlanadigan boquvchisini yo‘qotganlik pensiyalarni oshirish ota va ona ish 
haqlarining umumiy miqdoridan kelib chiqib, eng kam oylik ish haqining sakkiz 
barobari miqdori doirasida amalga oshiriladi.” 
O‘zbekiston Respublikasida o‘rtacha pensiyaning tashkil topishini quydagi 
ko‘rinishda ko‘rish mumkin (15.3-rasm). 60,7% - tayanch miqdorining ulushi, 
17,3% - ustamalarning ulushi, 21,6% - talab qilingandan ortiqcha staj uchun 
oshirilish ulushi. 
Ijtimoiy taʼminot - keksaygan, mehnatga layoqatsiz boʻlgan va boquvchisini 
yoʻqotgan fuqarolarga moddiy, tibbiy va ijtimoiy yordam koʻrsatish boʻyicha davlat 
tomonidan belgilangan ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlar tizimi. Ijtimoiy himoyaning 
muhim tarmogʻi. 
Ijtimoiy taʼminot toʻgʻridan-toʻgʻri davlat byudjetidgn ajratiladigan 
mablagʻlari, homiylar (turli jamgʻarma va tashkilotlar, yuridik va jismoniy shaxslar) 
mablagʻlari hisobidan amalga oshiriladi. Ijtimoiy taʼminot miqdori va taqdim etish 
tartibi milliy urf-odatlar va xalqaro meʼyorlarga asosan ishlab chiqilgan qonunchilik 
hamda davlatning iqtisodiy imkoniyati doirasida amalga oshiriladi. Pensiyalar 
(keksalik boʻyicha, nogironlik boʻyicha, boquvchisini yoʻqotganlik boʻyicha va 
ijtimoiy nafaqa (nogiron bolalarga, bolalikdan nogironlarga, ishlamagan yolgʻiz 
nogiron va keksalarga) toʻlovlari ijtimoiy taʼminot ning eng muhim turlari 
hisoblanadi. Qariyalar va nogironlarga ijtimoiy xizmat koʻrsatish — nogironlarni 
"Mu-ruvvat" uylariga, yolgʻiz qariyalarni "Sahovat" uylariga joylashtirish, 
muhtojlarni protez-ortopediya va harakatlanish vositalari bilan taʼminlash, nogiron 
bolalarni kasbga oʻqitish va ishga joylashishda yordam koʻrsatish, pensionerlarni 
sanatoriy va dam olish uylarida sogʻlomlashtirish, ularga shahar jamoa 
transportlaridan foydalanishda, turar joy, maishiy xizmat va soliklarga aloqador 
imtiyozlar berish ijtimoiy taʼminotda katta rol oʻynaydi. 
Oʻzbekistonda ijtimoiy taʼminot tizimi 20-asrning 20-yillari boshidan 
shakllana boshlangan. 
Oʻzbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan soʻng 90-yillar 
boshidan bozor munosabatlariga oʻtish va ijtimoiy-iqtisodiy tizimni isloh qilish 
davrida aholini, ayniqsa nochor guruxlarni aniq manzilli va maqsadli ijtimoiy 
himoya qilish tizimi barpo etildi, pensiya jamgʻarmasi, ijtimoiy nafaqalar, pensiyalar 
va nafaqalar indeksatsiyasi kabi tushunchalar va tuzilmalar amal qila boshladi. 
Quyidagilar Ijtimoiy ta’minot vazirligining asosiy vazifalari hisoblanadi: 
mehnatga layoqatsiz aholining ijtimoiy ta’minoti va ularga ijtimoiy yordam 
berish sohasida davlat siyosatini shakllantirish va olib borish; 
vazirliklar, idoralar, konsernlar, uyushmalar, Qoraqalpog‘iston Respublikasi 
Vazirlar Kengashi, hokimliklar, korxonalar va tashkilotlarning pensiya ishini 
rivojlantirish va mehnatga layoqatsiz aholiga ijtimoiy xizmat ko‘rsatish masalalari 
bo‘yicha faoliyatiga tashkiliy-uslubiy rahbarlik qilish va ularni muvofiqlashtirish; 
shakllanayotgan yangi iqtisodiy munosabatlar va mulkchilik shakllarining 
xilma-xilligi sharoitida keksa va mehnatga layoqatsiz fuqarolarni ijtimoiy himoya 
qilish sohasida maqsadli dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish; 

---

147 
pensiyalar va nafaqalar to‘lashga yo‘naltiriladigan ijtimoiy sug‘urta 
mablag‘laridan samarali foydalanish, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining 
amaldagi 
qonunchiligida 
nazarda 
tutilgan 
imtiyozlarni 
berish 
ishlarini 
muvofiqlashtirish; 
xalqaro aloqalarni amalga oshirish, aholini ijtimoiy ta’minlash ishida chet el 
tajribasidan foydalanishni o‘rganish; 
aholini ijtimoiy himoya qilish bo‘yicha amalga oshirilayotgan chora-
tadbirlarning samaradorligini tahlil qilish uchun sotsiologik tadqiqotlarni tashkil 
etish; 
aholini ijtimoiy himoya qilish bo‘yicha davlatga qarashli bo‘lmagan 
tashkilotlar, muassasalar va korxonalar barpo etishga va ularning faoliyatini tashkil 
etishga ko‘maklashish; ijtimoiy yordam dasturlarini mablag‘ bilan ta’minlash va 
ijtimoiy ta’minot tizimining moddiy negizini mustahkamlash uchun budjetdan 
tashqari mablag‘larni jalb etish; 
axborotni umumlashtirishning, ijtimoiy ta’minot bo‘yicha pensiyalar va 
nafaqalar tayinlash va to‘lashning avtomatlashtirilgan tizimini ishlab chiqish va joriy 
etishni tashkil qilish; 
davolash-mehnat ekspertizasini tashkil etish, bu sohada davolash-mehnat 
ekspert komissiyalariga va ilmiy-tadqiqot ishlariga rahbarlik qilish, nogironlarning 
tibbiy-ijtimoiy ekspertizasini va ularning mehnat qobiliyatini tiklashni tashkil etish; 
aholiga protez-ortopediya yordamini tashkil etish; 
nogironlar va keksalar uchun internat uylardagi, pansionat va sanatoriylardagi 
fuqarolarga moddiy-maishiy, tibbiy xizmat ko‘rsatishni tashkil etish. 
Ijtimoiy ta’minot vazirligi unga yuklatilgan vazifalarga muvofiq quyidagi 
asosiy xizmatlarni amalga oshiradi: 
a) ijtimoiy ta’minot tizimini rivojlantirish bo‘yicha: 
respublika davlat boshqaruv organlari, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, 
viloyatlar va Toshkent shahrining ijro etuvchi hokimiyat organlari ishtirokida 
pensionyerlarni, nogironlarni, voyaga yetmagan bolalari bo‘lgan oilalarni va 
aholining davlatning qo‘llab-quvvatlashiga muhtoj bo‘lgan boshqa guruhlarini 
ijtimoiy himoya qilish ishining asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha takliflarni ishlab 
chiqadi; 
turmush darajasini tahlil qilish va istiqbolini belgilash asosida aholining qayd 
etib o‘tilgan toifalarini ijtimoiy himoya qilish yuzasidan respublika dasturlari 
loyihalarini ishlab chiqadi, mintaqaviy dasturlarni ishlab chiqish uchun uslubiy 
tavsiyalarni tayyorlaydi; 
pensionyerlar, nogironlar va davlatning qo‘llab-quvvatlashiga muhtoj bo‘lgan 
voyaga yetmagan bolali onalarni ijtimoiy himoya qilish masalalari bo‘yicha ilmiy 
tadqiqotlarning yo‘nalishini belgilaydi va ularni muvofiqlashtiradi; 
b) pensiya xizmatlari ko‘rsatish va nafaqalar bilan ta’minlashni tashkil etish 
bo‘yicha: 

---

148 
davlat boshqaruvining manfaatdor respublika organlari, Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrining ijro etuvchi hokimiyat organlari 
bilan birgalikda ijtimoiy ta’minot bo‘yicha pensiyalar va nafaqalar bilan ta’minlash 
ishida davlat siyosatini amalga oshirishda ishtirok etadi; 
pensiyalar va nafaqalar tayinlash va to‘lash ishlarini tashkil etishni va ularga 
uslubiy rahbarlik qilishni amalga oshiradi; 
davlat ijtimoiy sug‘urtasiga badallar va ajratmalar to‘lanishi va jamlanishini 
amalga oshiradi; pensiyalar va ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha nafaqalar belgilangan 
miqdorda to‘lanishiga sarflanadigan xarajatlarni mablag‘ bilan ta’minlaydi. 
ijtimoiy ta’minot bo‘yicha pensiyalar va nafaqalar bo‘yicha qo‘shimcha 
imtiyozlar belgilash hamda bunday imtiyozlar va qo‘shimchalarni mintaqaviy 
darajada joriy etish to‘g‘risidagi takliflarni ishlab chiqish ishini tashkil etadi; 
imtiyozli pensiya ta’minoti huquqini beruvchi ishlab chiqarishlar, ishlar, 
kasblar, lavozimlar va ko‘rsatkichlar ro‘yxatlarini qo‘llanish masalalari bo‘yicha 
respublika organlari, tarmoq uyushmalari, konsernlar va birlashmalar bilan o‘zaro 
hamkorlik qiladi, ularni takomillashtirish bo‘yicha kelishilgan takliflarni 
tayyorlaydi; 
pensiya ta’minotining davlatga qarashli bo‘lmagan tizimini rivojlantirish 
metodologiyasini ishlab chiqishda va uning uchun sharoitlar yaratishda ishtirok 
etadi; 
respublika oldidagi alohida xizmatlar uchun tayinlangan shaxsiy pensiyalarni 
to‘lashni tashkil etadi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar 
ijtimoiy ta’minot organlarining bu sohadagi ishi ustidan nazoratni amalga oshiradi; 
v) ijtimoiy xizmat ko‘rsatish sohasida: 
ijro etuvchi hokimiyatning respublika, viloyat, tuman, shahar organlari 
ishtirokida keksa fuqarolar, nogironlar, voyaga yetmagan bolalari bo‘lgan oilalar va 
davlatning qo‘llab-quvvatlashiga muhtoj bo‘lgan aholining boshqa guruhlariga 
ijtimoiy-maishiy xizmat ko‘rsatishni; 
ularga qonunchilik bilan belgilangan imtiyozlarni, sanatoriy-kurortda 
davolanish yo‘llanmalarini va harakat qilishning maxsus vositalarini berishi, natural 
yordamning yangi shakllari va turlarini joriy etishni; 
ijtimoiy ta’minot muassasalarida (internat uylarda, pansionatlarda, 
sanatoriylarda) bo‘lgan keksa fuqarolar va nogironlarga moddiy-maishiy, tibbiy 
ijtimoiy va madaniy xizmat ko‘rsatishni, bu muassasalarning moddiy negizini 
mustahkamlashni; 
yolg‘iz keksa fuqarolarga ijtimoiy yordam xizmatining kompleks tarmoqlarini 
tashkil etishni, ularning ishi ustidan nazoratni; 
pensionyerlar va nogironlarga ijtimoiy yordam beruvchi va xizmat 
ko‘rsatuvchi davlatga qarashli bo‘lmagan xizmatlar va muassasalar tashkil etishga 
ko‘maklashishni; 

---

149 
aholiga ijtimoiy yordam ko‘rsatishning dasturlarini mablag‘ bilan ta’minlash 
ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda o‘ziga qarashli ijtimoiy-maishiy muassasalar va 
tashkilotlarning amalga oshiriladigan ishini, shu jumladan, ularning tijorat 
faoliyatini muvofiqlashtirishni tashkil etadi; 
g) davolash-mehnat va tibbiy-ijtimoiy ekspertiza, nogironlarning mehnat 
qobiliyatini tiklash hamda protez-ortopediya yordami ko‘rsatish bo‘yicha: 
davolash-mehnat va tibbiy-ijtimoiy ekspertiza xizmatiga, nogironlarning 
mehnat qobiliyatini tiklash bo‘yicha ishlarga rahbarlikni amalga oshiradi; 
nogironlarga hunar o‘rgatish va ularni qayta o‘qitish bo‘yicha o‘ziga qarashli 
o‘quv yurtlariga rahbarlik qiladi; 
infrastruktura obyektlarining va keksa fuqarolar uchun qulayligini 
ta’minlovchi shaharsozlik sohasida davlat siyosatini shakllantirishda qatnashadi; 
nogironlar uchun ish joylari tashkil etishda va ularni ishga joylashtirishda 
nogironlarning jamoat tashkilotlariga yordam beradi; 
nogironlar va pensionyerlarning mehnatidan foydalanish bo‘yicha 
ixtisoslashtirilgan korxonalar tashkil etilishi va rivojlanishi, mehnatning 
kasanachilik turlarini va ish bilan ta’minlashning boshqa shakllarini rivojlantirishga 
ko‘maklashadi; 
nogironlarni ijtimoiy jihatdan tiklash bosqichi sifatida ularning jismoniy 
tarbiyasi va sport harakati rivojlanishiga ko‘maklashadi; 
ishlab chiqarish va maishiy tusdagi moslangan maxsus transport vositalari, 
nogironlarning mehnat qobiliyatini tiklash va ularni parvarish qilishning boshqa 
texnik vositalariga bo‘lgan talabni aniqlaydi va ularni ishlab chiqarish uchun 
buyurtmalarni amalga oshiradi; 
aholiga protez-ortopediya yordami ko‘rsatishni tashkil etishni, boshqa 
vazirliklar, sanoat birlashmalari va Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va 
Toshkent shahri ijro etuvchi hokimiyat organlari bilan birgalikda protez-ortopediya 
buyumlarini ishlab chiqarishni ko‘paytirish, tayyorlash texnologiyasini 
takomillashtirish, ularning yangi turlarini ishlab chiqarishlari amalga oshirilishini 
ta’minlaydi; 
nogironlarni protez-ortopediya buyumlari va harakat qilish vositalari bilan 
ta’minlash tartibini belgilaydi, “Protezist” respublika ishlab chiqarish 
birlashmasining ishiga rahbarlik qiladi; 
nogironlar tibbiy-ijtimoiy va kasb qobiliyatini tiklash ilmiy-tadqiqot 
tashkilotlari, markazlari hamda nogironlar va keksalarni ijtimoiy himoya qilish 
funksiyalarini amalga oshiruvchi boshqa tashkilotlarni tashkil etishga va ularning 
faoliyatini takomillashtirishga ko‘maklashadi; 
d) ijtimoiy ta’minot bo‘yicha qonunchilik sohasida: 
qonunchilik va normativ hujjatlarning bajarilishini tashkil etadi; 
O‘zbekiston Respublikasi Ijtimoiy ta’minot vazirligiga tegishli bo‘lgan 
masalalar bo‘yicha qonun hujjatlarining qo‘llanilishi amaliyotini umumlashtiradi, 

---

150 
manfaatdor vazirliklar va idoralar hamda Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar 
va Toshkent shahri ijro etuvchi hokimiyat organlari bilan birgalikda aholini ijtimoiy 
himoya qilishga doir qonun hujjatlarini takomillashtirish to‘g‘risidagi masalalarni 
ishlab chiqadi va ko‘rib chiqish uchun O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasiga kiritadi; 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining topshirig‘iga binoan 
qonunchilik hujjatlari loyihalari hamda O‘zbekiston Respublikasi Ijtimoiy ta’minot 
vazirligiga tegishli bo‘lgan masalalar bo‘yicha vazirliklar va idoralarning normativ 
hujjatlari bo‘yicha xulosalarni tayyorlaydi; 
aholini ijtimoiy ta’minlashga doir O‘zbekiston Respublikasi qonun 
hujjatlarining respublikaning butun hududida bir xilda qo‘llanilishini ta’minlaydi; 
e) xalqaro hamkorlik sohasida: 
pensionyerlarni, nogironlarni va aholining boshqa toifalarini ijtimoiy himoya 
qilish masalalari bilan shug‘ullanuvchi xalqaro tashkilotlar faoliyatida belgilangan 
tartibda ishtirok etadi; 
MDH tarkibiga kiruvchi davlatlar bilan pensionyerlarni, nogironlarni, voyaga 
yetmagan bolalari bo‘lgan oilalarni ijtimoiy himoya qilish bo‘yicha bitimlar 
loyihalariga, shuningdek, ijtimoiy siyosat masalalari bo‘yicha boshqa xorijiy 
mamlakatlar bilan tuziladigan bitimlar loyihalariga takliflar tayyorlanishini 
ta’minlaydi; 
aholini ijtimoiy himoya qilish bo‘yicha xorijiy davlatlar bilan shartnomalar 
tuzishda va ularni tayyorlashda o‘z vakolati doirasida ishtirok etadi; 
O‘zbekiston Respublikasi hududida va uning tashqarisida pensionyerlarni, 
nogironlarni va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashga muhtoj fuqarolarning boshqa 
toifalarini ijtimoiy himoya qilish masalalari bo‘yicha hamkorlik qilish dasturlarini 
ishlab chiqishda va amalga oshirishda qatnashadi; 
j) moliya va xo‘jalik faoliyati bo‘yicha: 
O‘zbekiston Respublikasi Ijtimoiy ta’minot vazirligi tizimida reja-moliya 
ishlarini, o‘ziga qarashli tashkilotlar va muassasalar tomonidan o‘tkaziladigan 
ijtimoiy himoya qilishga doir tadbirlarni hamda bu sohadagi ilmiy-tadqiqotlarni 
mablag‘ bilan ta’minlashni tashkil etadi; 
aholiga ijtimoiy yordam berishning har xil turlarini tashkil etishni iqtisodiy 
jihatdan asoslab boradi; 
pensionyerlar va nogironlarga soliqlar bo‘yicha imtiyozlar berish to‘g‘risidagi 
takliflarni ishlab chiqarishda qatnashadi; 
tizim xodimlari mehnatiga haq to‘lashni tashkil etish, normallashtirish 
bo‘yicha tadbirlarni o‘z vakolati doirasida amalga oshiradi; 
o‘ziga qarashli tashkilotlar va muassasalar xo‘jalik faoliyatiga doir balanslar 
va hisobotlarni ko‘rib chiqadi; 
tarmoqda nazorat-taftish ishlarini tashkil etadi va ichki idoraviy moliyaviy 
nazoratni amalga oshiradi; 

---

151 
o‘ziga 
qarashli 
tashkilotlar 
va 
muassasalar 
tomonidan 
davlat 
markazlashtirilgan sarmoya mablag‘larining oqilona foydalanilishini ta’minlaydi, 
Ijtimoiy ta’minot vazirligi tizimida yangi tashkilotlar va muassasalar qurish, ishlab 
turganlarini qayta qurish va texnika bilan qayta jihozlash bo‘yicha istiqboldagi 
dasturlarni ishlab chiqishni tashkil etadi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar 
va Toshkent shahri ijro etuvchi hokimiyat organlari bilan birgalikda ijtimoiy 
ta’minot muassasalari tarmog‘i qurilishi va ularni rivojlantirish hamda O‘zbekiston 
Respublikasi Ijtimoiy ta’minot vazirligi vakolatiga kiruvchi boshqa masalalar 
bo‘yicha qarorlar qabul qiladi; 
aholiga ijtimoiy yordam berish dasturlarini mablag‘ bilan ta’minlash uchun 
mablag‘larni jalb etish ishida davlat, jamoat, diniy va xayriya tashkilotlari, 
muassasalar va korxonalarning o‘zaro hamkorligini ta’minlaydi;
pensionyerlar, nogironlar, voyaga yetmagan bolalari bo‘lgan oilalarni ijtimoiy 
qo‘llab-quvvatlashning respublika va hududiy jamg‘armalarini belgilangan tartibda 
tashkil etadi. Bu jamg‘armalarga tushuvchi mablag‘larning to‘liqligini, o‘z vaqtida 
tushishini va maqsadli foydalanilishini nazorat qiladi. Jamg‘arma to‘g‘risidagi 
nizom O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi.