O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim V azirligi

TERTOUN SHKALASI
L.Terstounning teng ehtimolli shkalasi odatdagidan yuqoriroq darajada ega bo’lishga erishadi. U juda ko’p interval shkalalashtirishdan iborat. Ehtimolli teng shkalalarni 1929 yilda ishlab chiqilgan bo’lib, cherkovni ijtimoiy institut sifatida o’rganishga mo’ljallangandi. Tertoun shkalasi fikrlarni ham individlarni ham bir o’lchamli kontendent ko’rsatmasiga joylashtirishga imkon beradiki, kontindentni o’qlariga ijobiy va salbiy fikrlar to’g’rilib keladi. Fikr yoki individni shkala ballari yondashish yoki yondashmaslikni aks ettiradi.
Birinchi bosqichda tadqiqotchi fikrlarni keng ro’yxatini tuzadiki, ular uni qiziqtirgan ko’rsatmani ifoda qilsin. Terstoun shu yo’l bilan kasbdoshlari fikrini, talablari, cherkovga doir bosilgan ma’lumotlarni yo’qlaydi. Bu holda intervyu ochiq savollardan foydalanish maqul (siz qanday fikrdasiz?) to’plangan fikrlar dastlabki tanlovdan o’tdi. Tadqiqotchi o’zlariga to’g’ri kelmagan fikrlarni tashlaydi (masalan, noaniq fikr, ju uzun, maxsus terminlar juda ko’p va h.k.). Dastlabki tanlov uchun terstoun shkalasida maxsus kriteriyalar ishlatiladi.

1. 
   O’lchashga oid fikrlar chiqarib tashlanadi. Masalan o’rta asrlarda cherkov muhim rol o’ynagan.
   
2. 
   Faktlar tasvirlanmagan fikrlar va munosabatlar emas. Doimo fikrni faktdan ajratish mumkin emas. Terstoun bo’yicha haqiqatni aniqlovchi har qanday fikr faktdir.
   
3. 
   Barcha doim hyech kim, hyech qachon kabi so’zlar bor fikr olib tashlanadi. Chunki uni turlicha tushunish mumkin. Natijada, dastlabki ro’yxatda 350-400 tadan 100-120 qoldiriladi.
   

Keyingi prosedura sudyalik jarayoni bo’lib u har bir fikrni shkala ahamiyatini aniqlaydi va ular ichida yakuniy tanlov o’tkaziladi. Tertoun gipotetik koniniumni cherkovga yaxshi yomon munosabatlarga bo’lib ikki kategoriyaga ajratishni taklif qiladiki, ular subyektiv teng intervallarga bo’linishi kerak. Intervallarni tengligi gradisiyasi terstoun shkalasini tuzishda muhimdir va sudyalar uchun instruksiyalar uchun muhimdir. Har bir ro’yxat alohida katochkalarga bosiladi va sudyalarga tarqatiladi (bunda 300 ta jiddiy qatnashgan). Sudyalarni vazifasi barcha 100-120 fikrni 2 rubrika bo’yicha obyektga yaxshi va yomon munosabatlari bo’yicha taqsimlashdir. Sudyalar fikr bildirmaydi, faqat ajratadi.
Shkala belgilari (ball) har bir fikrdan sudyalar bahosiga qarab belgilanadi. Shu sababli keyingi bosqich ekspertlar foizini hisoblash bo’ladi. Keyin sudyalarni foiz summasi bo’ladi. Tertoun foydalanmagan grafasiyaga son belgisini qo’yadi 1 dan 2 gacha.
Bu qo’yidagicha bo’ladi № fikr uchun «sudyalar» bahosini taqsimlash

Gradisiya (son belgilari)	A 1	V 2	S 3	D 4	Ye 5	F 6	D 7	N 8	I 9	J 10	K 11
Shu gradisiyaga kiruvchi sudyalar foizi	1	2	2	1	3	33	34	12	7	3	2
Kulilyativ foiz	1	3	5	6	9	42	76	88	95	98	100

Kulilyativ yig’ilgan foizlarni taqsimlash medianani va va kvartiralararo kenglikni hisoblashga imkon beradi. Mediana, yoki 50 prosentli takrorlanuvchi yig’indini taqsimlashni ya’ni A – K sudyalar yarmi ko’p berdi, yarmi kam baho berdi. Mediana belgilarni teng bo’ladi va medianani quyidagi forma hisoblaydi.

M.d. mediana intervalini haqiqiy pastki chegarasi
X 50 medianani intervalini eng past chegara foizi
Interval kengligi
Medianaga to’g’ri keluvchi foiz kengligi 1 ga teng (go’yoki teng intervallar).
Bizdagi misolda F va D mediana joylashgan.
Medianani eng past chegarasi 6,5 ga teng bo’ladi, shundan
MD_n=6,5+1*50-42/34=6,7
Medianani belgisi shkala balli (baho) uchun olinadi va bizda 6,7 ga teng bo’ladi. Aniqki, sudyalarni bahosini olgan fikrlarni hammasi ham shkala uchun yaramaydi. Ba’zi bir fikrlar o’zini turli tumanligi bilan ajralib turadi. Tertoun sudyalar bahosini kvartallararo tenglikka bo’ldi. Kvartallalararo kenglik – birinchi va uchinchi kvartallar taqsimlanishi orasidagi masofa. Birinchi kvartal (Q₁) aniq o’qqa to’g’ri keladi. U 25%.