O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vaziriligi r. X. Alimov, A. A. Sobirov, S. A. Saydullayeva

1.3. Web texnologiyada qo‗llaniladigan dasturlash tillari 
Hech bir web - saytni dasturiy modullarsiz tasavvur qilib bo‗lmaydi. 
Funktsional jihatdan qulay zamonaviy web – saytlar tuzish uchun ko‗plab texnik 
vositalar va texnologiyalar mavjuddir. Web – saytlarni ishlab chiqish uchun quyidagi 
dasturiy instrumentlardan foydalanish mumkin : HTML, DHTML, JavaScript, 
XML/XSL, Java, Flash, PHP, Perl, SUBD MySQL. 
Gipermatn belgilash tili - HTML 
HTML (Hyper Text Markup Language – gipermatn belgilash tili) internetning 
asosiy fundamental texnologiyasi hisoblanadi. HTML to‗liq funktsional imkoniyatga 
ega bo‗lgan dasturiy til bo‗lib, shu toifadagi boshqa tillarga xos bo‗lgan barcha 
jihatlarini o‗zida mujassamlashtirgan. Internet tarmog‗iga ulangan barcha 
kompyuterlarning ekranlarida namoyon bo‗ladigan sahifalar HTML dasturiy tilida 
yozilgan hujjatlardan tashkil topgandir. HTML yordamida web sahifada matnli 
axborotlarni chiroyli ko‗rinishda yozish, tasvirlar joylashtirish, jadvallarni hosil 
qilish, ranglarni boshqarish, ovoz qo‗shish, boshqa saytlarga o‗tish uchun giper 
ko‗rsatkichlarni tashkil qilish imkoniyatlari mavjuddir. HTML dasturiy tilida 
yozilgan fayllar nomida ― .htm ― yoki ― .html ― qo‗shimchalar mavjud bo‗ladi. 
Zamonaviy HTMLda til teglari va unda ko‗rsatilgan qiymatlar bilan birga, 
boshlang‗ich HTML-kodda 
stsenariy kodlari 
(JavaScript yoki VBScript) ham 
yoziladi[10]. 90-yillarning o‗rtalarida Internet tarmog‗ining eksponentsial o‗sishi 
okibatida HTML tili ommaviy tus oldi. Bu vaktga kelib tilni standartizatsiyalash 
zarurati tug‗ildi, chunki ko‗p kompaniyalar Internetga kirish uchun ko‗plab dasturiy 
ta‘minotlar ishlab chiqdilar, to‗xtovsiz o‗sib borayotgan (HTML instruktsiyasi 
bo‗yicha) o‗zlarini variyantlarini tavsiya qildilar. HTML tili teglarini qo‗llash 
bo‗yicha yagona bir qarorga kelish payiti yaqinlashgan edi. 
World Wide Web Consortium (qisqacha – WZS) deb nomlangan tashkilot 
HTML standarti (spetsifikatsiya)ni yaratish ishlarini o‗ziga oldi. Uning vazifasiga 
brouzerlar tadqiqotchi kompaniyalarning xar xil takliflarini hisobga olgan holda 

---

27 
tilning zamonaviy rivojlanish imkoniyatlari darajasini aks ettiruvchi standartni 
yaratish kiradi. Spetsifikatsiyaning tasdiqlash sxemasi quyidagilardan iborat: WZS 
konsortsiumi standart loyixasini tayyorlaydi. Muhokama qilingandan so‗ng uning 
ishchi (draft) varianti chiqariladi, so‗ngra uni ma‘lum bir davrga yana muxokama 
qilish uchun tavsiya qilinadi. Istagan xoxlovchi odam HTML standartining yangi teg 
va versiyalari muhokamasida ishtirok etishi mumkin. Muhokama davri tugagandan 
keyin standartning ishchi varianti tavsifnoma hisoblanadi, ya‘ni HTML 
spetsifikatsiyaning rasmiy tan olingan varianti bo‗ladi.
Qabul qilingan standart Document Type Definition (xujjat xilini aniqlash) yoki 
DTD deb ataladi. Internetda birinchi marta taqdim qilingan HTMLdagi DTD – 
standartning 1.0 versiyasi bo‗ldi. So‗ngra 1995 yil noyabr oyida WWW uchun ancha 
aniq va o‗ylab qilingan 2.0 versiya yaratildi. 1996 yil sentyabr oyida bir necha oylik 
muxokamadan so‗ng 3.2 versiya tasdiqlandi (3.0 versiya nashr qilinmadi). 1997 yil 
iyun oyida HTML – standartning 4.0 versiyasi e‘lon qilindi va 1997 yil dekabrida 
rasmiy standartga aylandi. Bugun bu qabul qilingan standartlarning eng 
oxirgisidir.Umuman, HTML xujjat standart hisoblanishi uchun yana prolog 
(muqaddima) xam kerak. Xujjatga qanday ishlov berishiga qarab u o‗rnatiladi. Prolog 
quyidagi ko‗rinishga ega:
 
Prolog bu maxsus ko‗rinish ega bo‗lgan yolg‗iz teg. Bu teg ochuvchi  
oldida HTML – xujjatning eng oldiga o‗rnatiladi va HTML – spetsifikatsiyasiga 
kat‘iy mos kelgan xolda rasmiylashtirilgan xujjat hisoblanadi. HTML – xujjatga 
prologni o‗rnatish – bu WZS talabidir (Internetdagi ko‗pchilik HTML xujjatlarda 
prolog qo‗yilmaydi). HTML spetsifikatsiyasida monitor ekranida taqdim etilgan 
ta‘rifdan xujjat strukturasi ta‘rifini ajratish asosiy (klyuchevoy) g‗oyaga aylandi. 
Tajriba ko‗rsatishi bo‗yicha xujjatning bu ikkala ta‘rifini bir-biridan ajratish 
platforma, muxit va shu kabilarni keng miqyosda quvvatlashga qilinadigan sarf-
xarajatlarni ancha kamaytirar ekan, shu bilan birga xujjatlarga o‗zgarishlar kiritishni 
osonlashtirar ekan. Bu g‗oyaga asosan CSS yordamida xujjatlarni taqdim qilish 
usulidan ko‗plab foydalanish maqsadga muvofiq keladi[17]. 

---

28 
HTML spetsifikatsiyasi 
web-
hujjatlarnianchakengdoiradagifoydalanuvchilarerkinfoydalanadiganqilishuchunmaxs
usyaratilganbirqatoryangiartibutlarvateglarnikiritadi. HTML ning ba‘zi yangi 
imkoniyatlarini qisqacha sanab o‗tamiz. HTML erkin foydalanishni ta‘minlaydigan 
quyidagi yangi imkoniyatlarni taklif etadi: 
hujjat tuzilishi va uning tashqi ko‗rinishini keyinchalik yanada bo‗lish. 
HTML stili to‗g‗risidagi axborotni kaskadli stillar jadvallarida joylashtirishni taklif 
etadi; 
navigatsiya yordami, masalan, erkin foydalanish klavishalari va faqat 
klaviaturani ishlatish bilan sahifa elementlaridan erkin foydalanish uchun 
tabulyatsiya tartibini indeksatsiya qilish; 
grafik va matnli murojaatlarni birlashtiradigan yangi mijoz karta-tasviriga 
tegishli tavsiyalar; 
nutq va boshqa qurilmalariga qisqartma va akronimlarni talqin qilishga 
yordam beradigan  va  yangi teglari; 
jadvallarning qatorlari va ustunlarini mantiqan guruhlashning imkoniyati, 
jadvallarni talqin qilishni osonlashtirib, ularni sarlavhalar, rezyume va ichidagi 
narsaning uzun tavsiflari bilan ta‘minlash; 
formalarni boshqarish elementlarini guruhlash va o‗zlashtirish uchun ancha 
ravshan bo‗lgan uzun tanlov ro‗yxatlarini yaratish imkoniyati. Formalar 
elementlaridan shuningdek tabulyatsiya va tezkor erkin foydalanish klavishalari 
orqali erkin foydalaniladi; 
muqobil matnni yaratishning takomillashgan mexanizmi. Endi alt atributi 
tegi uchun majburiydir. Tasvirlarga ancha uzun matnli izohlar bilan aloqani 
ta‘minlash uchun longdesc atributi kiritilgan.