O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti fizika-matematika fakulteti

KURS ISHI ning maqsadi. Oily ta’lim bakalavriat bosqichida fizika 
kursining “Atom yadrosi va elementar zarralar fizikasi” bo’limi strukturasi va 
mazmunini takomillashtirilish, Elementar zarrachlardagi saqlanish qonunlarini 
o’rganishdan iborat. 
Tadqiqot obekti. Oily ta’lim bakalavriat bosqichida fizika kursining “Atom 
yadrosi va elementar zarralar fizikasi” bo’limini “Elementar zarrachlarning 
saqlanish qonunini” o’qitilish jarayoni. 
Mavzuning predmeti. KURS ISHI ni bajarishda “Elementar zarralar 
fizikasi” 
bo’limining 
o’qitilishi, 
mazmuni, 
zamonaviy 
ahamiyati 
va 
ped.texnologiyalardan unumli foydalanishdan iborat.
Tadqiqot metodi. Tadqiqot ishining bajarilishida muammoga oid ilmiy, 
ilmiy – uslubiy ishlar va adabiyotlarni taxlili, hamda tadqiqot natijalarini 
umumlashtirish va matematik – statistik ishlov berish metodlaridan foydalanildi. 
Ishning ilmiy va amaliy ahamiyati. Oily ta’lim bakalavriat bosqichida fizika 
kursining “Atom yadrosi va elementar zarralar fizikasi” o’qitish jarayoni zamonaviy 
uslubda mashg’ulot o’tish ko’rsatiladi. 
1932 yilda ingliz fizigi Chedvik neytronni kashf qildi. Bu kashfiyot yadro 
fizikasi fanining rivojlanishga turtki bo’ldi. Shu yilning o’zidayoq rus fizigi 
Ivanenko va nemis fizigi Geyzenberg deyarli bir vaqtda va bir-biridan mustaqil 
ravishda yadroni hozirgi paytda umumiy qabul qilingan p – proton n – neytron (pn) 
– modelini taklif qildilar. Bu modelga binoan, yadro Z dona proton va (A-Z) dona 
neytrondan tashkil topgan. Proton va neytronlar birgalikda nuklonlar deyiladi, 

---

4 
yadroda faqat nuklonlar mavjud bo’ladi. Nuklonlar o’z navbatida murakkab 
tuzilishga ega bo’lishi mumkin. Nuklonlarning harakati turli yo’nalishlar bo’yicha 
kuzatilishi mumkin. Shuning uchun ular spin (aylanish)ga ega bo’ladi. 
Neytronlarning spini yarim sonly (
2


) qiymatga va harakat miqdorining orbital 
moment hamisha butun sonly qiymatga ega bo’lganligidan A nuklondan tuzilgan 
yadrolar tajribaga to’la mos keladigan spinlarga ega bo’lishi kerak. 
Spin soni 






,
'
...
,
2
3
,
2
2
,
2
1
,
'
...
,
2
,
1
,
0
lsa
bo
toq
A
lsa
bo
juft
A
I
Shunday qilib, zamonaviy tasavvurlarga ko’ra, atom yadrosi tarkibiga p – 
proton va n – neytronlar kiradi. Shuning uchun bu zarralar nuklonlar degan nomda 
yuritiladi. “Nuklon” lotincha so’z bo’lib, yadro – mag’iz degan ma’nolarni 
anglatadi. 
Atomlarning massalari butun sondan biroz farq qiladi. Yadroning m.a.b. dagi 
massasiga eng yaqin bo’lgan butun son yadroning massa soni A deb qabul qilingan. 
Massa soni atom yadrosidagi nuklon (p – proton va n – neytron)lar sonini bildiradi. 
Berilgan element atomining yadrosi shu elementning kimyoviy simvoli (belgisi) 
bilan belgilanadi va bu simvolning chap tomoniga – yuqorisiga massa soni pastiga 
esa yadroning zaryadi – Z, o’ng tomonining pastiga esa – N, neytronlar soni 
yoziladi. Agar simvolni X bilan belgilasak, u holda 
N
A
Z
X
ko’rinishda yoziladi. 

---

5