Tarbiyalanadigan holatlar – bu o‘qituvchi tomonidan ziddiyatli
holatlarda mustaqil tarzda amalga oshiriladigan o‘quvchilarda ijobiy fe’l-
atvor ko‘nikmalarini shakllantiruvchi murakkab vositalardan biridir.
Buning uchun tasodifiy ziddiyatli holatlarni modellashtirish, guruhda
nizolarni bartaraf etishda foydalanish, muammoni to‘g‘ri hal qilish
yo‘llarini tanlash kabi vositalardan foydalaniladi.
Rag‘batlantirish – tarbiyalanuvchilarning qizg‘in faoliyatga moyil-
lik ko‘rsatishga jalb etish maqsadida ma’naviy va moddiy rag‘batlantirish
usullari va vositalarining yig‘indisidir. Mazkur metod tarbiyalanuvchi
yoki guruhning ijobiy bahosi, xususiyatlarini ma’qullash va e’tirof etish,
xatti-harakatlari va xulq-atvorining ifodasi sifatida ham qaralishi mum-
kin. U o‘quvchilarning o‘z faoliyatidan qoniqishini, o‘z kuchiga ishonch
hissini, o‘z-o‘ziga ijobiy baho berishni yuzaga keltiradi, o‘quvchilarni
axloqiy me’yorlar asosida xulq-atvorini yaxshilashga tomon rag‘bat-
lantiradi. Rag‘batlantirish vositalariga o‘qituvchi va ota-onalarning,
ta’lim muassasasi xodimlarining maqtovi, minnatdorchiligi, turli muko-
fotlar, “Faxriy yorliq”lar bilan taqdirlash yoki boshqa moddiy mukofotlar
kiradi. Bunda tarbiyachining so‘z bilan maqtovi, minnatdorchilik bildi-
rishi, imo-ishoralari, mimikasi va baholashi, rag‘batlantirish vositalari
ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Rag‘batlantirish nafaqat natijani, balki
faoliyatning sababi va usulini ham ma’qullashni, tarbiyalanuvchilar ijo-
biy faoliyatini ma’qullashning dalilini emas, balki uning moddiy hissasini
qadrlashga o‘rgatishni tavsiya etadi. Rag‘batlantirishni ayniqsa, ko‘pin-
cha kichik yoshdagi maktab o‘quvchilariga va o‘zlarining imkoni-
yatlariga ishonmaydigan o‘smirlarga berish talab etiladi. Katta yoshdagi
o‘quvchilar uchun ham ulardan foydalanish tarbiyaviy samara beradi.
Tanqid asosida o‘qituvchi tomonidan tarbiyalanuvchilar shaxsiy
sifatlarida namoyon bo‘ladigan salbiy odatlariga baho beriladi yoki
jamoa faoliyatida ro‘y beradigan tasodifiy salbiy hodisalar o‘quvchilar
bilan tahlil qilinib ko‘rib chiqiladi. Bunda, o‘qituvchi ma’lum bir
maqsadga bog‘liq holda tanqidning turli usullarini vaziyatga qarab
qo‘llaydi. Chunonchi, sinf jamoasida bir shaxsga taalluqli bo‘lgan yoki
sinf jamoasiga nisbatan tanqid, kamchiliklarni bartaraf etishga undovchi
rag‘batlantiruvchi tanqid, kutilmagan hodisalarni bayon etuvchi afsusli
tanqid, jamoa bilan birgalikda ro‘y bergan kamchilik uchun qayg‘urish
tanqidi, ta’nali tanqid kabilar.