O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi begzod Xodjayev, Abdushukur Choriyev, Zuxra Saliyeva pedagogik tadqiqotlar metodologiyasi toshkent – 2018

PEDAGOGIK TADQIQOTLARDA ILMIY DALILLAR VA ULARNING ROLI



Tayanch tushunchalar: dalil, ilmiy dalil, ilmiy bilim, mantiqiylik, gnoseologiya, empirik ma’lumotlar, misollar, illyustratsiyalar.
Ilmiy dalilning mantiqiy-gnoseologik mohiyati.Dalil deb haqiqatni tasdiqlovchi, inkor etib bo‘lmaydigan narsa va hodisalar haqidagi bilimlar majmuasiga aytiladi. Dalilning asosan ikkita xususiyati bor: hayotiy bo‘lgan real voqealar, xususiyatlar, munosabatlar, bog‘lanishlar, o‘zgarishlar, jarayonlarni o‘zida ifoda etadi; haqiqatni isbotlovchi fikrlarni to‘laqonligini, inkor etib bo‘lmasligini, reallikka mosligini qaror toptiradi.
Tevarak atrofdagi barcha narsa va hodisalarning mavjudligi, barqarorligi, hodisalarga munosabat kabi jarayonlar dalillarga suyangan holda tahlil va mushohada qilinadi, Aslida esa dalil bo‘lishi yoki bo‘lmasligi mumkin. Sababi, shunday narsa va hodisalar borki, ular dalil va isbotni talab qilmaydi, ularni tasvirlash uchun dalilga murojat qilish shart emas. Ammo, ilmiy ijodda dalil zaruriy talab hisoblanadi, u fanning ajralmas qismidir, zero fan yangi, haqiqiy bilimlarni berish uchun dalillarga suyanadi. Har bir ijod namunasi falsafaning kategoriyalari bo‘lmish – sabab va oqibat, imkoniyat va voqeilik, mazmun va shakl, zaruriyat va tasodif, mohiyat va hodisa bir butun xolda hamda qismlar orqali ularning metodologik xususiyatlaridan foydalanib, o‘z xulosalarini chiqaradi. Bu xulosalar dalil tushunchasi orqali amalga oshirilganda ijodda mustahkam o‘rinni egallaydi, ijod natijasi haqiqatga aylanadi.
Dalil falsafiy kategoriyadir. Demak, u universal xarakterga ega bo‘lib, barcha narsa va hodisalarga taalluqlidir. U haqiqatni to‘ldiruvchidir. Ba’zi olimlar dalilni haqiqat sinonimidir, deb tushuntiradilar. Bu kategoriyalar o‘zaro yaqin bo‘lsalarda, ular turlicha vazifalarni bajaradilar. Avvalo, haqiqat tushunchasi dalil tushunchasiga nisbatan keng ma’nodagi tushuncha bo‘lib, uning nisbiyligini qo‘shimcha dalillar bilan to‘ldirish mumkin va hokazo. Haqiqatlar dalillarning yig‘indisidir.
Dalilning quyidagi turlari mavjud:

1. Haqiqiy dalil;

   
   

2. Yolg‘on dalil;

   
   

3. To‘liq dalil;

   
   

4. To‘liq bo‘lmagan dalil;

   
   

5. Taxminiy dalil;

   
   

6. Isbotlanmaydigan dalil;

   
   

7. Isbotlangan dalil;

   
   

8. Ilmiy dalil va boshqalar.

   
   

Dalil turlari voqeilikdagi narsa va xodisalarning xarakteridan kelib chiqadi. Dalil alohida-alohida olingan narsa va hodisalarni o‘zida aks ettiradi. Umumiy dalilning bo‘lishi mumkin emas, dalil – konkret va aniqdir. Masalan, haqiqiy dalilda obyekt to‘g‘risida to‘la tavsif mujassamlangandir va tavsif haqiqatga zid kelmaydi, balki qonun va qonuniyatlar asosida vujudga kelgan bo‘ladi. YOlg‘on dalil esa buning aksi bo‘lib, qonunlar va qonuniyatga mos emasdir. U faqat insonning tafakkurida aks etadi, xolos. YOlg‘on dalillar shubhali bo‘lib, ularni bir necha bor tekshirish, aniqlash talab etiladi. YOlg‘on dalillar inson tomonidan nojo‘ya ish va faoliyatlar jarayonida qo‘llaniladi. Ammo, yolg‘on dalillardan voz kechib bo‘lmaydi, ularning foydali tomonlarini olib, hayotga tatbiq etish lozim. Masalan, shunday voqea va narsalar bo‘ladiki, ular to‘g‘risida (vaziyatga qarab) yolg‘on dalil aytishga to‘g‘ri keladi, ya’ni ikkala qarama-qarshi tomonlarni moslashtirish, uyg‘unlashtirish uchun vaqtincha yolg‘on dalildan foydalanish mumkin.

Bu bilan, albatta, yolg‘on dalillar ilmiy ijodning asosi ekan, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak. To‘liq bo‘lmagan dalillar tug‘risida so‘z yuritganda, izlanuvchi o‘z fikrining ilmiyligini isbotlash uchun qo‘shimcha dalillar topishga xarakat qiladi. Qo‘shimcha dalillar esa to‘liq bo‘lmagan dalilni to‘liq dalilga aylanguncha unga ko‘maklashadi. Qo‘shimcha dalillar ilmiy ijodda katta ahamiyatga egadir.
Ilmiy ijodda shunday dalillar ham borki, ularni qayta isbotlashga to‘g‘ri keladi. CHunki davr o‘tishi bilan har qanday dalil qayta isbotlanishni talab etadi. Bu holat, ayniqsa, ilmiy kashfiyotlarni ochishda ko‘proq ko‘zda tashlanadi. Isbotlangan dalillardan amaliyotda to‘g‘ridan to‘g‘ri foydalaniladi.
Ilmiy ijod ilmiy dalillar negizida ish yuritadi, faoliyat ko‘rsatadi. Ilmiy ijodda dalillarga erishish og‘ir va mashaqqatli mehnatni talab etadi, vaqt va sabrlilikni istaydi.
Dalillarni qo‘lga kiritish bevosita va bilvosita bo‘lishi mumkin. Ikkala jarayon ham zaruriy holatdir. Bevosita dallilarni qo‘lga kiritishda narsa va hodisalarning o‘z holati, taraqqiyoti, rivojlanishi kifoya qiladi. Bilvosita dallilarni qo‘lga kiritishda ma’lum shart-sharoitlar, qo‘shimcha ashyolar, texnik vositalar, ko‘rgazmali qurollar talab etiladi. Demak, dallilarni qo‘lga kiritish subyektiv va obyektiv shart-sharoitlarga bog‘liqdir.
Dalil insonning bilim doirasini kengaytiradi, bilim esa insonning ajralmas qismidir.
Moddiy olam oddiy bilim asosi bo‘lgan cheksiz, rang-barang narsa va hodisalarning yig‘indisidan iboratdek bo‘lib ko‘rinadi. Ammo oddiy kuzatish asosida hodisalarning mohiyatini bilish mumkin emas. Agar bilish oddiy kuzatishdangina iborat bo‘lsa, u vaqtda biz hodisalarning qonun va qonuniyatlarini aslo bila olmas edik. SHu sababli ham, dalilning asosiy vazifasi moddiy olamni bilishda ishtirok etib, u to‘g‘risida inkor etib bo‘lmaydigan fikrlar tasdig‘ini berishdir. Olam va uning qonuniyatlarini bilish osonlikcha kechmaydi. Olamni bilish g‘oyat murakkab jarayondir.U haqiqiy ilmiy dalilni, ijodni talab etadi.
Dalillar farazlarni tahlil qilish uchun ham asosdir. CHunki farazlar hali haqiqiy ilm emas. Farazlar ham bilishning ma’lum chegarasi bo‘lsa-da, inson farazlarga asoslanib faoliyat ko‘rsatmaydi. Farazlarning haqiqiyligini tekshirish, aniqlash dalillar yordamida amalga oshadi. Farazlarni hayotiyligini tasdiqlash yoki inkor qilish voqeilikning xarakteriga qarab tajriba yoki kuzatish, moddellashtirish, mantiqiy yondoshishlar orqali amalga oshiriladi. Har bir tadqiqot, ma’lumki, farazlarni o‘rtaga tashlash bilan boshlanadi. Bu farazlar tadqiqot negizini tashkil etsa-da, dalilga muhtoj. Ana shu dalil orqali tadqiqot natijasi ko‘rinadi. Ta’kidlash lozimki, nazariyalar ham dalillar yordamida o‘rtaga tashlanadi va o‘z navbatida isbotlanadi. Nazariyalar dalilsiz, dalillar nazariyasiz bo‘lishi mumkin emas. Aks holda nazariyalar inson miyasidagi mulohazalardan iborat bo‘lib qolaveradi.
Zamonaviy ilmiy tadqiqot amalga oshirilishidan avval metodologik jihatdan asoslangan bo‘lishi kerak (E.G.Yudin). Aslida tadqiqotni loyihalashtirish bosqichidayoq izlanuvchi mavzu va muammoning dolzarbligi, obyekt, pred­met, maqsad, vazifalar, tadqiqot usullari, tadqiqot mantig‘i, ilmiy yangilig, amaliy natijalari, tadqiqotning ilmiy-amaliy ahamiyati kabi metodologik me’yorlar bilan ish ko‘radi, metodologik vositalar jamlanmasini tuzadi va aynan ushbu vositalar (yondashuvlar, usular, mezonlar) ilmiy natija olish uchun qulay va samarali hisoblanadi. Umumiy va me’yoriy metodologiuada, aniq-ilmiy fan metodologiyasida turli darajali metodologik vositalar – me’yor, aniq o‘lcham, standart, mezonlari ishlab chiqilgan. Bu esa paradigma deb ataladi.
Paradigma (grekcha, paradeigma) so‘zining o‘zi keng ma’noda turmush va fikrlashining biror sohasining fundamental asoslarini aniqlab beruvchi o‘ziga xos tuzilishga ega nazariya deb izohlanadi.
Pedagogikada paradigma atamasining ikki xil ma’nosini ajratib ko‘rsatish mumkin. Birinchidan, bu faylasuf T.Kunning klassik ta’limotiga yaqin bo‘lib, umummilliy tushuncha hisoblangan paradigmalar ilmiy faoliyat modeli, tadqiqot me’yorlari, mezonlari, standartlari yig‘indisi, paradigma – ilmiy jamiyatdagi aniq fanlar yoki qator fanlarda umumiy tarzda qabul qilingan dunyoni tushuntirishga etakchi yondashuv, bir butun g‘oyalar, qadriyatlar yig‘indisi. E.V.Berejkova, V.V.Krayevskiy, N.A.Korshunova kabi olimlar ham xuddi shunday nuqtai nazarga asoslanadilar.
Xususan, E.V.Berejkova va V.V.Krayevskiylar tomonidan paradigma tushunchasiga shunday ta’rif berilgan: “Paradigma – fanning obyekti emas, uning o‘zi nazariy standartlar, metodologik me’yorlar, qadriyatli mezonlar sifatidagi ilmiy faoliyat. Paradigma – aniq vaqt doirasida ilmiy jamoatchilikka muammolarni qo‘yish va ularni hal etish modeli sifatida taqdim etiladigan barcha ilmiy yutuqlarga tegishli tadqiqot vazifalarini hal etish namunasi sifatida qabul qilingan nazariya (yoki muammolarni qo‘yish modeli).
Paradigmani ikkinchi tarzda tushunish uni ta’lim tizimini loyihalashning asosi, g‘oya, yondashuv, tayanch modeli yoki ta’lim strategiyasi sifatida izohlanadi. Bunday talqin etishda qoidaga muvofiq ta’limiy paradigmalar tushunchasidan foydalaniladi va u ta’limning asosiy yo‘nalganligini aks ettiruvchi atamalar, qo‘yilgan pedagogik g‘oyalarning manbai va usulini o‘ziga qo‘shib oladi. Demak, shakllantiruvchi, insonparvar va ezoterik (I.A.Kolesnikov) avtoritar, manipulyativ va qo‘llab-quvvatlovchi (G.B.Kornetov), an’anaviy shakllantiruvchi, an’anaviy rivojlantiruvchi, shaxsga yo‘naltirilgan (S.V.Kulnevich) an’anaviy, ratsional va insonparvar (V.YA.Pilipovskiy) ma’naviy va dunyoviy (I.A.Solovsova), pedagogik, androgogik, akmeologik, kognitiv va kommunikativ (Yu.G.Fokin) va boshqa paradigmalar ajratib ko‘rsatiladi.
A.Kostinning tasnifiga muvofiq fundamental zamonaviy paradigmalarga quyidagilar kiradi.
- asosida faoliyatli yondashuv turadigan, markazida bilim turadigan, obyektiv-axboriy yondashuvli ta’lim mazmunini tashkil etishning fanga doir modeli;
- asosida faoliyatli yondashuv turadigan texnologik o‘qitish yoki o‘quvchilarning faoliyatiga bog‘liq holdagi tuzilishga muvofiq ta’lim mazmunini tashkil etishning texnologik yo‘naltirilgan modeli;
- asosida o‘z mavqeini belgilab olish usullari, ta’limning individual yo‘nalganligi turadigan, asosiysi semantik individual rivojlanish bilan ta’lim mazmunining qo‘shilish usullari bo‘lgan ta’lim mazmunini tashkil etishning shaxsga yo‘naltirilgan, ya’ni antroponimik (P.G Izedrovich bo‘yicha) modeli;
- asosida so‘nggi ijtimoiy madaniy mexanizmlarni translyasiya qilish va ta’limiy qadriyatlarni qaytadan tiklash turadigan uyushma, xalq, etnik guruhlarning turli-tuman ijtimoiy-madaniy o‘ziga xosliklari asosida tashkil etiladigan ta’lim mazmunini tanlab olishning ijtimoiy modeli;
- ta’limning maqsadli yo‘nalganligi yaxlit tarzda shaxsning rivojlanishini va o‘z-o‘zini rivojlanishiga yordam berish hamda zaruriy shart-sharoitlarni yaratishga asoslangan axborotlashtirishga almashtiriladi. Shu nuqtai nazardan dunyoning ehtimoliy modeli, uni o‘zlashtirish darajasini nafaqat uning bilishi, qanchalik darajada tushunishini, ya’ni mazmunini egallaganligini aniqlab beradi;
- ta’lim jarayonining ta’lim oluvchilarning ehtiyoj, qiziqish va imkoniyatlari bilan bog‘liqlikda tashkil etilishi, shaxsiy fikriy faoliyatni ta’minlash, mazkur ehtiyoj, qiziqish, imkoniyatlarni namoyon etish uchun zarur sharoitni yaratish asosida ta’lim oluvchiga nisbatan nuktai nazar o‘zgaradi.
Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim konsepsiyasini ishlab chiqishni talab etadigan yangi paradigmalarning paydo bo‘lishi amaliyotchi pedagoglarda ular asosida o‘z faoliyatini qayta qurish ehtiyojini keltirib chiqaradi. Biroq “shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim”, “shaxsga yo‘naltirilgan o‘qitish” tushunchalari mazmuni kundalik, shuningdek ilmiy darajada ham bir xil ma’noni ifoda etmaydi. Shaxsga yo‘naltirilgan o‘qitishning mavjud konsepsiyasi uning an’anaviy, fanga yo‘naltirilgan o‘qitishdan o‘ziga xosligi va farqi, eng avvalo shundaki, o‘zlashtirilgan bilim va faoliyat usullari faqat birgina maqsadni aks ettirmay, balki insonning “shaxs bo‘lish” ehtiyojini amalga oshirish (A.V.Petrovskiy), “uning subyektivligini shakllantirish”, shaxsning sub’yektiv tajribasini boyitish (I.S.Yakimanskaya), “shaxsiy vazifalar”ni amalga oshirish (V.V.Serikov), madaniyat kishisi sifatidagi individning shakllanishi (E.V.Bondarevskaya) sharti, vositasidir. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim va o‘qitish jarayonlarini aynanlashtirishga intilish shaxsga o‘qitishning madaniy uyg‘unligi, insoniy muvofiqligi va hayotiy moslashuvchanlik tavsifi, eng avvalo, didaktik emas, tarbiyaviy maqsadlarni amalga oshirishga yo‘nalganligi bilan bog‘liqdir.
Shunday qilib, shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim jarayonining asosiy tavsifi uning boshqa maqsadga yo‘nalganligi va ishtirokchilarga boshkacha yondashuvni ifoda etishidadir: talabalarni o‘z hayotiy faoliyat usullari, o‘z individualligini talabga javob beradigan tarzda amalga oshiruvchi o‘quv jarayonining haqiqiy sub’yektiga, o‘qituvchini esa, talaba faoliyati tashkilotchisi, boshqaruvchisi, talabalar va madaniyat orasidagi bog‘lovchi bo‘g‘in, talabani madaniyatga olib kirish va undagi o‘z o‘rnini belgilab olishni ta’minlovchisiga aylantirishdir.
Ta’limning yangi paradigmasining paydo bo‘lishi faqat ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lmasdan, u butun madaniy rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan. Uning shakllanishida insonparvarlik falsafasi va psixologiyasi (E.Fromm, J.P.Sartr, V.Frankl, N.Berdyayev, A.Maslou, K.Rodjers va boshqalar) asosiy o‘rin egallaydi. Mazkur kontsepsiyaning asosiy nuqtai nazari – har bir alohida inson hayotining o‘ziga xosligi, har bir shaxs noyob, individual, qadriyat ekanligini e’tirof etish. Insonparvar falsafa va psixologiya o‘z-o‘zini realizatsiyalash, o‘z-o‘zini rivojlantirish ehtiyojini insonning yuksak ehtiyoji deya e’tirof etib, insonning o‘z noyobligini asrash va rivojlantirish, insonning erkinlikka erishish mexanizmi sifatida individual shaxsiy tanlovni amalga oshirishni o‘zida namoyon etish, qilingan tanlov uchun javobgarlikni bo‘yniga olishda ularni amalga oshirishning muhim shartini ko‘radi. SHuning uchun shaxsning rivojlanishi va insonning shakllanishi boshqalar bilan hamjihatlikda, ishonch, oshkoralik, sevgiga asoslangan insonparvar munosabatlarni o‘rnatish jarayonida sodir bo‘ladi.
Asosida ta’limga yangicha yondashuv yotadigan g‘oyalarning rivojlanishida psixologlar ham muhim hissa qo‘shishgan: yaqin zonadan rivojlanish va inson rivojlanishida birgalikdagi faoliyatni roli haqidagi ta’limot (L.S.Vigotskiy), shaxsning hayotiy faoliyatdagi vazifalari, fikriy soha, insonning reflektiv imkoniyatlarining rivojlanishi, o‘quv faoliyati jarayonida uning psixik rivojlanish qonuniyatlari haqidagi tadqiqotlar (A.N.Leontyev, L.I.Ansiferova, A.V.Petrovskiy, P.Ya.Galperin, V.V.Davidov va boshqalar).
O‘z-o‘zini tashkillash, o‘z-o‘zini rivojlantirish, o‘z o‘rnini belgilab olish, o‘z-o‘zini realizatsiyalash, o‘z-o‘zini aktuallashtirish g‘oyalarini sinergetika, insonparvar falsafa va psixologiya tomonidan tantanali suratda e’lon qilinishi mohiyatida quyidagilar aks etadigan ta’limga shaxsga yo‘naltirilgan paradigmasining namoyon bo‘lishini belgilab berish zamonaviy ijtimoiy-madaniy vaziyatlarda ayniqsa talab etilishini ko‘rsatdi: inson murakkab, o‘z-o‘zini rivojlantiruvchi tizim sifatida qaraladi, har bir shaxsning noyobligi va takrorlanmasligi hamda uning rivojlanish traektoriyasi, o‘z qadr-qimmati e’tirof etiladi.
Zamonaviy pedagogik fanlardagi maqsadiga (ta’limiy, tarbiyaviy), ta’limning bosh maqsadi – madaniyatga yondashuvga, o‘quv-tarbiya jarayoni doirasida hal etiladigan vazifalariga, pedagog va talabalar orasidagi o‘zaro ta’sir etish tavsifiga ko‘ra paradigmalar farqlanadi.
Har bir paradigma ma’lum bir gnoseologik, evri­stik potensial, metodologik “manba”ga ega. Vaqt o‘tishi bilan anomaliyalar yig‘ilib boradi, ya’ni “ziddiyatlar”, “qarama-qarshiliklar”, “kelishmovchiliklar”, masalan, ma’lumotlar va nazariya, muammo darajasi va metodologik tashkil etuvchilar imkoniyatlari o‘rtasida. “Har qanday urinish paradigmadagi shubhalar hamda normal tadqiqot qoidalarining keyingi harakatlaridan boshlanadi”. Paradigma almashinuvi ya’ni “ilmiy inqilob” ro‘y beradi. T.Kunning ta’kidlashicha: “Inqiroz ro‘y bergan davrda mavjud paradigmadan yangi paradigmaga o‘tish chog‘ida, undan fanning yangi an’anasi yuzaga kelishi mumkin. Bu jarayon ko‘proq qayta tashkillashni eslatadi, u esa sohadagi nazariy umumlashmani, shuningdek, ko‘pgina usullar va paradigma ilovalarini o‘zgartiradi”.
Zamonaviy falsafa fanida, deydi E.V.Xomich, “paradigma” tushunchasi ilmiy izlanishning nazariy-metodologik namunaviy tasvirida keng qo‘llaniladi. Falsafa fanida paradigma – bu nazariy, metodologik, aksiologik ko‘rsatmalar tizimi bo‘lib, modellar, namunalar, sxemalar, ilmiy masalalar sifatida qabul qilingan.
Mantiqda paradigma – nazariy va metodologik holatlar yig‘indisi bo‘lib, ular fan rivojlanishi mazkur bosqichida ilmiy jamiyat tomonidan qabul qilingan va namuna, model, ilmiy tadqiqotlar standarti, interpretatsiya, baholash va ilmiy ma’lumotlar tizimi sifatida foydalaniladi, ular taxminlar ko’rinishida masalani idrok qilish uchun ilmiy bilim jarayonida paydo bo‘ladi.
V.V.Krayevskiyning fikricha, fan umumiy metodologiyada paradigma tushunchasining barcha tavsiflari fan obyektiga emas, balki ilmiy faoliyatning o‘ziga taalluqli jihatlarni birlashtiradi: paradigma – nazariy standartlar, metodologik me’yorlar, mezonlar qiymati birligi sifatidagi ilmiy faoliyat modeli. Ta’limning shaxsga yo‘naltirilgan modellariga doir ilmiy loyihalar (insonning ta’lim qadriyati sifatida rivojlanishi; qadriyat sifatida tarbiyalanuvchi, tafakkur, ijod, hayotiy va kasbiy o‘z-o‘zini anglash, refleksiya, rivojlanish sub’yekti sifatida; intellektual, kreativ va boshqa maxsus qobiliyatlarga yo‘naltirilgan ta’limiy muhitni modellashtirish) pedagogikaning mavjud paradigmasi kontekstida – pedagogik tadqiqot mantig‘i va tuzilishida samarali amalga oshirilyapti.
Fan metodologiyasi va falsafa bo‘yicha ilmiy manbalar tahlili shunday xulosani beradiki, “paradigma” – bu metodologik mo­del, standart, namuna, loyihalash etaloni, amalga oshirish, eks­pertiza, jarayon va ilmiy tadqiqot natijalari refleksiyasi va bahosi. Paradigma ilmiy ratsionallik o‘xshashligi emas, paradigma uning modellarining biri, paradigma – ilmiy reallikning metodologik mo­deli bo‘lib, tizimli-integrativ va me’yoriy vazifani bajaradi: aynan paradigmada turli darajali metodologik me’yorlar va deskriptiv nazariy loyihalar mujassamlashgan, shakllangan, ular me’yoriy-metodologik vazifalar, ya’ni “metodologik etalon” vazifasini bajaradi, bu esa ilmiy faoliyatga “chegarasi”ni belgilab beradi.
Dalillashtirish nazariyasi pozitsiyasidan (A.A.Ivin) me’yorlar, standartlar, namunalar, ideallar, etalonlar, mezonlar, qoidalar, tavsiyalar bilimning baholovchi-normativ turiga kiradi va mavjudlikka nisbatan qadriyatga yo‘naltirilgan munosabatni ifodalaydi. “Bahoviy xarakter ifodalariga har qanday turdagi standartlar, namunalar, ideallar kiradi. Metodologik tavsiflarda bahoviy element ko‘rinib turibdi. Baho tarzidagi tasdiqlashlar maqsadga muvofiqlik, asoslanganlik kabilar bilan tavsiflanadi; ular “haqiqiy” yoki “yolg‘on” tarzida tavsiflanmaydi. Insonning har qanday faoliyati uchun belgilangan me’yorlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqotga tegishli me’yorlar ham bir-biriga o‘xshashdir. Me’yorlar natijalarga sifatli va samarali erishish uchun amalga oshirilishi kerak bo‘lgan normalarni qayd etadi. Xususan, metodologik me’yorlar (prinsiplar, metodlar, qoidalar, algoritmlar, mezonlar va boshqalar) ilmiy tadqiqotni qanday qilib loyihalashtirish va amalga oshirishni belgilaydi. Agar ilmiy ratsionallikni me’yorlar, mezonlar, ilmiy tadqiqot qoidalari tizimi sifatida ko‘rib chiqsak, (V.N.Porus) paradigma ilmiy ratsionallikning me’yoriy-metodologik “yadrosi” sanaladi: paradigma ma’lum bir ijtimoiy-madaniy va ilmiy kontekstlarda ilmiy tadqiqot o‘lchami, me­todologik standartidir. Dalil-isbotlar nazariyasi pozitsiyasi jihatidan “paradigma” tabiatiga ko‘ra yaqqol “normativ”dir. Paradig­ma preskriptiv komponentning yaqqol ustunligi bilan ilmiy tadqiqotning metodologik modeli. Lekin paradigma tuzilishiga deskriptiv komponentlar ham birlashtirilgan, ular esa metodologi­k vazifasini bajaradi.


Bizning nuqtai nazarimizcha, pedagogik tadqiqot paradigmasining “yadrosi”ni metodologik (ilmiylik prinsiplari, metodologik ta’minot darajasi, mantiqiy-gnoseologk algoritmlar, tadqiqotning metodologik xarakteristikasi, tadqiqot metodlari va b.), mantiqiy-mazmunli (me’yor mantig‘i qoidalari, baho mantig‘i, empirik, kvaziempirik va argumentatsiyaning nazariy usullari va boshqalar) va gumanitar mezonlar tashkil qiladi, statistik va formal mantiqli mezonlarni esa quyi tizim mazmuni hosil qiladi.
Paradigma ilmiy faoliyatning metodologik modeli sifatida doimo “ijtimoiy madaniy o‘lchamga” ega (V.S. Stepin). Tadqiqotchi uchun paradigma loyihalash, amalga oshirish va ilmiy tadqiqot natijalari va jarayon sifatidagi bahosi bosqichlarida metodologik refleksiya uchun asos sanaladi. Aslida paradigma ushbu ma’noda tadqiqotchining “ichki” metodologik refleksiyasi uchun vosita hisoblanadi. Tadqiqotchi refleksiyasi faqat metodologik refleksiyaga borib taqalmaydi: izlanuvchi refleksiyasi obyekti sifatida ijtimoiy-madaniy mazmun (ijtimoiy-madaniy sharoitlar va omillar) yuzaga chiqishi kerak, ana shundagina tadqiqotning borishida tub burilish yasaladi. Ilmiy tadqiqotning ideali va me’yori, metodologik chizmalar va mezonlar paradigmada bir butun qilib birlashtirilgan bo‘lib, davr madaniyati, yetakchi dunyoqarash ko‘rinishlari va qadriyatlariga bog‘liq. Ijtimoiy-madaniy mazmun falsafiy-antropologik, madaniy, ijtimoiy va boshqa yondashuvlar hamda konsepsiyalarda o‘z aksini topadi, qayta anglanadi, tushuntiriladi, “moddiylashadi”, ular tabiatan metodologik hisoblanmay, metodologik vazifani bajaradi va ilmiy tadqiqot metodologiyasining falsafiy darajasini tashkil etadi.

Paradigma bir nechta asosiy vazifalarni bajaradi:

• gnoseologik: paradigma tarkibiga umumiy va aniq-ilmiy nazariyalar birlashtirilgan, ular konseptual fanlar orasidagi borliqni hosil qiladi, borliq ichida esa aniq ilmiy tadqiqot “ochiladi”; konseptual borliq mavjudlikning “ko‘ra olish usuli”ni yaratadi (L.A.Mikeshina), konseptual apparatni tashkillashtirish usullari sifatida aniq “izohlash chizmalari”ni o‘z ichiga oladi, bu esa tadqiqot strategiyasini ta’minlaydi (E.G.Yudin);

  
  
•