O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Buxoro davlat universiteti

 
2.5. Tashkilotning imkoniyatlarini baholash 
Potensialni tahlil qilish tashkilotning ko’plab sohalarini o’z ichiga 
oladi, ya’ni: menejment, ishlab chiqarish, tadqiqot, moliya, marketing 
va boshqalar. Tashkilotning potensiali to’g’risida ma’lumot olishning 
eng yaxshi usuli bu barcha sohalarni muntazam ravishda ko’rib 
chiqishdir. Mutaxassislar tomonidan amalga oshiriladigan sifatni 
baholashdan farqli ravishda ichki hujjatlarda turli xil raqamli 
ko’rsatkichlarni topish mumkin. 
Tashkilotning potensial bahosi marketing faoliyatining barcha 
tarkibiy qismlarining ta’sirini hisobga oladi. Bunday holda, tizimli 
yondashuv bilan tashkilotning potensiali tashkilotning barcha 
xizmatlarining o’rtacha potensiali sifatida aniqlanadi: korxona 
xodimlarining salohiyati, moddiy-texnika bazasi, axborot bazasi, 
moliyaviy resurslar, strategik rejalashtirish, texnologik ta’minot, 
tashkiliy tuzilish, boshqaruv uslubi, xodimlarning malakasi va 
tajribasi, korporativ madaniyat, boshqaruv qarorlari, iqtisodiy 
ko’rsatkichlar, ijtimoiy ko’rsatkichlar. 

---

59 
Shuningdek, tashkilotning bozordagi mavqeini marketing 
tadqiqotlarida marketing mikromuhiti omillarini baholash muhim rol 
o’ynaydi. 
Marketing mikromuhiti deganda tashkilotga bevosita yoki 
bilvosita qiziqish ko’rsatadigan va uning faoliyatiga ta’sir 
ko’rsatadigan odamlar guruhi tushuniladi. Marketing mikromuhitini 
quyidagi shartli guruhlarga ajratish qabul qilingan. 
Ta’minlovchilar bu tashkilot va uning raqobatchilariga zarur 
resurslarni yetkazib beradigan biznes firmalari va jismoniy 
shaxslardir. 
Ta’minlovchilar muhitidagi o’zgarishlar tashkilotning marketing 
faoliyatiga katta ta’sir ko’rsatadi, masalan, zarur materiallar bilan 
ta’minlanish darajasining yetari emasligi, har xil tarkibiy qismlarga 
narxlarning ko’tarilishi ta’minotning muntazamligini jiddiy ravishda 
buzishi va shu bilan bog’liq tashkilot ishlab chiqarishni kamaytirishi 
mumkin. Shuning uchun ta’minot ob’ektlari narxlari va ta’minot 
rejimini kuzatib borish marketing xizmatining eng muhim 
vazifalaridan biridir. 
Marketing sotuvchilari - bu brendni bozorda targ’ib qilish, sotish 
va 
tarqatishda 
yordam 
beradigan 
tashkilotlar. 
Marketing 
vositachilariga murojaat qilish odatiy holdir: 
1) sotuvchilar (tashkilotlarga mijozlar bazasini rivojlantirishda 
yoki tovarlarni sotishda yordam beradigan biznes-firmalar); 
2) tovarlar harakatini tashkil etish bo’yicha vositachilar 
(ekspeditorlik kompaniyalari, temir yo’l kompaniyalari va boshqalar); 
3) marketing xizmatlarini ko’rsatuvchi agentliklar, ya’ni 
tashkilotlarga tovarni to’g’ri joylashishiga va tovarni bozorga yanada 
samarali targ’ib qilishiga yordam beradi; 
4) moliya institutlari, ya’ni banklar, kreditlar, sug’urta, 
investitsiya kompaniyalari, brokerlik firmalari va ushbu firma bilan 
operatsiyalarni moliyalashtirishda yordam beradigan yoki turli 
xatarlardan sug’urtalashda yordam beradigan boshqa tashkilotlar. 
Davlat idoralariga davlat tomonidan moliyalashtiriladigan har 
qanday tashkilot kiradi. Ushbu muassasalar buyurtma berish kabi 
tashkilot faoliyatiga ta’sir qilishi mumkin, shuning uchun tashkilotlar 
bozor tadqiqotlarini o’tkazishda ularning ta’sirini inobatga olishadi. 
Fuqarolik guruhlari iste’molchilar tashkilotlari, ekologlar, kasaba 
uyushmalari, ijtimoiy harakatlar, milliy tashkilotlardir. 

---

60 
Shunday qilib, tashkilot mikromuhitining marketing tadqiqotlari 
tashkilot o’z faoliyatini rivojlantiradigan muhit parametrlarini 
baholashga imkon beradi. Bunday tadqiqotlarning asosiy maqsadi 
tashkilot faoliyatidagi kuchli va zaif tomonlarni aniqlashdir, bu 
mahsulotni ishlab chiqarish va tarqatish strategiyasi va taktikasini 
ishlab chiqishga yordam beradi. 
Tashkilotning har qanday faoliyati doimo turli xil atrof-muhit 
omillariga ta’sir qiladi. Ushbu tashqi, boshqarib bo’lmaydigan omillar 
odatda bir necha guruhlarga bo’linadi: ijtimoiy, texnologik, iqtisodiy, 
siyosiy va madaniy omillar. Shuning uchun korxonaning makro 
muhitini marketing tadqiqotlari kabinet tadqiqotlari guruhiga 
kiritilgan. Bu tashkilotning iqtisodiy faoliyatiga ko’proq ta’sir 
ko’rsatadigan omillarni baholashga asoslangan. 
Hujjatlarni tahlil qilish usullari, ekspert baholari, tajribaal 
usullardan tashqari marketing bozorini tadqiq qilishning eng ko’p 
qo’llaniladigan usullaridan biri iqtisodiy va matematik usullardir. 
Ushbu usullarning barchasi chiqishni boshqarish usuli bilan 
birlashtirilgan. Buning uchun matematik statistikaning kuchli apparati 
ishlatiladi. 
Marketing tadqiqotlarida qo’llaniladigan iqtisodiy va matematik 
usullarni bir necha sinflarga bo’lish mumkin: 
1) axborotni qayta ishlashning statistik usullari (o’rtacha 
baholarni, xatolar qiymatini, respondentlarning fikrlari izchillik 
darajasini va boshqalarni aniqlash); 
2) marketing qarorlarini asoslash uchun ishlatiladigan ko’p 
o’lchovli usullar. Ushbu usullarning mazmuni bir-biri bilan ma’lum 
bir shaklda bog’liq bo’lgan o’zgaruvchilarni tahlil qilishdan iborat. 
Masalan, yangi brendning savdo hajmini texnik darajasiga, narxiga, 
raqobatbardoshligiga, reklama xarajatlariga va boshqalarga qarab 
belgilash. 
3) regressiya va korrelyatsiya usullari. Ushbu usullardan 
foydalangan holda marketing faoliyatini tavsiflovchi o’zgaruvchilar 
guruhlarining o’zaro bog’liqligi o’rnatiladi; 
4) simulyatsiya usullari. Ular marketing holatiga ta’sir qiluvchi 
o’zgaruvchilarni analitik usullardan foydalanib aniqlash mumkin 
bo’lmagan hollarda qo’llaniladi; 
5) iste’molchilar sonining bozor kon’yunkturasi o’zgarishiga 
qarab dinamikasini tavsiflash uchun statistik qarorlarni qabul qilish 

---

61 
nazariyasi usullari (o’yin nazariyasi, navbat nazariyasi, stoxastik 
dasturlash) qo’llaniladi. Usulni ikkita asosiy qo’llanilish sohasiga 
bo’lish mumkin: bozor tuzilishi haqidagi farazlarni va bozorning 
hozirgi holati haqidagi taxminlarni tekshirish uchun statistik tajribalar; 
6) operatsiyalarni aniqlashning deterministik usullari (chiziqli va 
chiziqli dasturlash). Ular bir-biriga bog’liq bo’lgan juda murakkab 
ulanishga ega o’zgaruvchilar mavjud bo’lganda ishlatiladi va vazifa 
optimal yechimni topishdir; 
7) gibrid usullar. Ular deterministik va ehtimollik (stoxastik) 
xususiyatlaridan foydalanadi (masalan, dinamik va evristik dasturlash) 
va birinchi navbatda brendni bozorda ilgari surish muammolarini 
o’rganish uchun ishlatiladi. 
Yuqoridagi miqdoriy usullarning sinflari, albatta, ularning xilma-
xilligini to’liq qamrab olmaydi. 
Dastlabki ma’lumotlar sifatida umumiy populyatsiyadan (ya’ni 
to’liq statistik qatorlardan) foydalangan holda to’liq o’rganish ko’p 
hollarda iqtisodiy jihatdan unchalik samarali bo’lmaydi va ba’zan uni 
amalga oshirish qiyin bo’ladi, shuning uchun dastlabki ma’lumotlar 
sifatida umumiy populyatsiyadan olingan namunani qo’llash 
maqsadga muvofiqdir. 
Namuna - olib borilayotgan tadqiqotning asosidir. 
Shubhasiz, ma’lumotlarning to’liq emasligi sababli namunani 
tahlil qilish, umumiy populyatsiyadan olinishi mumkin bo’lgan 
natijalardan biroz chetga chiqishga imkon beradi. 
Tanlov rejasi - bu tanlovga kirish uchun zarur xususiyatlarga ega 
bo’lgan barcha elementlarning to’plami. Albatta, namuna olish 
konturida ham ma’lum bir xato mavjud. 
Agar namunaga qo’shilish ehtimoli barcha namunaviy birliklar 
uchun aniqlangan bo’lsa, unda namuna ehtimollik deb ataladi. Agar 
bu ehtimollik aniqlanmasa, unda namuna mumkin emas deb 
nomlanadi. 
Tahlilning ehtimoliy usullariga oddiy tasodifiy tanlab olish, 
sistematik ravishda tanlab olish, klasterlardan namuna olish va 
tabaqalashtirilgan tanlab olish kiradi. 
Oddiy tasodifiy tanlov yordamida namunaga qo’shilish ehtimoli 
aniqlanadi va barcha birliklar uchun teng bo’ladi. Ushbu ehtimollik 
namunaviy hajmning aholi soniga nisbati bilan mos keladi. 

---

62 
Tizimli tanlash usuli quyidagicha: butun populyatsiya hajmining 
talab qilinadigan namunaning o’lchamiga nisbati hisoblab chiqiladi, 
so’ngra tegishli elementlar shunchaki tanlanadi (masalan, har uchdan 
biri). 
Klaster tanlovi populyatsiyani kichik guruhlarga ajratishga 
asoslangan bo’lib, ularning har biri butun aholini aks ettiradi. Bundan 
tashqari, gipoteza kuchga kiradi, klasterlarga bir xil bo’linish bilan har 
bir klasterning xossalari dastlabki populyatsiyaning xususiyatlarini 
takrorlaydi. 
Tabaqalashtirilgan tanlovning klaster tanlovidan farqi shundaki, 
aholi ba’zi xarakterli xususiyatlariga ko’ra, masalan, daromad darajasi 
bo’yicha assimetrik aksiyalarga bo’linadi. 
Quyidagi ehtimoliy bo’lmagan tanlov usullari ajratilgan: qulaylik 
prinsipi asosida tanlov, hukmlar asosida tanlov, so’rov jarayonida 
namuna olish va kvotalar asosida namuna olish. 
Qulaylik prinsipiga asoslangan tanlov usulining asosiy g’oyasi 
shundan iboratki, namuna tadqiqotchi uchun eng qulay usul bilan, 
masalan, eng kam vaqt va kuch sarflash uchun shakllanadi. 
Hukm asosida namuna olish aholini ma’lum bir muammo 
to’g’risida respondentlarning fikriga ko’ra taqsimlashga asoslangan. 
So’rov jarayonida namuna olish respondentlarning takliflari 
hisobiga tanlov hajmini ko’paytirishga asoslangan. 
Kvotalar asosida namunani shakllantirish (kvotalarni tanlash) 
o’rganish maqsadlaridan kelib chiqib, tanlab olish hajmini oldindan 
aniqlashni nazarda tutadi. 
Birinchi bosqichda, buni ko’rish oson bo’lganligi sababli, 
maqsadli populyatsiya tadqiqot maqsadlaridan kelib chiqib aniqlanadi. 
Ikkinchi bosqichda namuna olish konturi aniqlanadi va ushbu 
konturning xatosi hisoblanadi. 
Uchinchi bosqichda namunaning o’zi ishlab chiqilgan. 
Yakuniy bosqichda talab qilingan namuna hajmi ikki 
bosqichda amalga oshiriladi. Dastlab, namuna birligi o’rnatiladi, 
so’ngra ushbu birlik asosida kerakli ma’lumotlar olinadi. 
Tanlovni qayta shakllantirish, tekshiruv natijalariga ko’ra, tanlab 
oluvchilarni umuman ko’rsatmaydigan holatlarda amalga oshiriladi. 
Keyin yangi respondentlar tanlanadi va kerakli hajmga yetguncha 
namunaga qo’shiladi. 

---

63 
Ushbu sohadagi marketing tadqiqotlarining aksariyati sinovli 
marketing deb nomlanadi. Bunday tajribalar juda katta maydonda 
o’tkazilishi mumkin. Ushbu tajribalar odatda ikkita maqsadga ega: 
yangi brendning sotuv hajmini aniqlash va bozorga yangi brendni 
kiritishda marketing elementlaridan foydalanish samaradorligini 
hisoblash. 
Sinov marketingini o’tkazishda turli xil bozorlar o’rganish ob’ekti 
hisoblanadi. Buning uchun bunday tadbirlar bozor sinovlari deb 
nomlanadi. 
Bozor 
sinovlari 
standart, 
boshqariladigan, 
elektron 
va 
simulyatsiya turlariga bo’linadi. 
Standart bozor sinovlarida tashkilot mahsulotni va marketing 
aralashmasining turli elementlarini ko’rib chiqilayotgan tashkilot 
foydalanadigan oddiy tarqatish kanallari orqali sinovdan o’tkazadi. 
Biroq, bu usul juda qimmat va uzoq vaqt oralig’ini talab qiladi. 
Shuningdek, u ma’lumotni sir tutmaydi. 
Bozorning nazorat ostida sinovlari tajribada qatnashgani uchun 
ma’lum bir haq oladigan, o’z distribyutorlari orqali tovarlarni 
sotadigan ixtisoslashgan tadqiqot firmalari tomonidan amalga 
oshiriladi. Ko’rib chiqilayotgan usulning asosiy kamchiliklari - bu 
distribyutorlarning tarqatish kanallari va tashkilot tomonidan 
haqiqatda foydalaniladigan kanallar o’rtasidagi kelishmovchilik. 
Elektron bozor sinovlarining asosini iste’molchilar paneli 
ishtirokchilari tomonidan maxsus identifikatsiya kartalarini olish, ular 
tovar sotib olayotganda foydalanadi. Ushbu usulning asosiy 
kamchiligi shundaki, sinov qilinayotgan bozor real bozorga mos 
kelmasligi mumkin. 
Bozorni simulyatsiya qilish testi - bu iste’molchilarning yangi 
mahsulotga nisbatan haqiqiyligini taqlid qiladigan sharoitlarda 
reaksiyasini o’rganish. Tanlangan iste’molchilarga yangi tadqiqot 
mahsulotini o’z ichiga olgan mahsulot to’plamlarini sotib olish uchun 
ma’lum miqdorda pul beriladi. Eksperiment natijalarini tahlil qilish 
yangi mahsulotni baholashga va uni ilgari surishning eng samarali 
usullarini tanlashga imkon beradi, ular rejalashtirilgan faoliyat 
to’g’risidagi ba’zi taxminlar asosida modelga kiritiladi. Eksperiment 
natijalarini tahlil qilish natijasida sinovdan o’tgan brendning maksimal 
mumkin bo’lgan savdo hajmi olinadi. 

---

64 
Bozor sinovlari iste’mol tovarlari uchun ham, sanoat va texnik 
mahsulotlar uchun ham amalga oshirilishi mumkin. 
Bozor sinovlarining asosiy kamchiliklaridan biri bu yuqori narx 
bo’lib, ba’zida bir necha yuz ming dollarga etadi. Bundan tashqari, 
raqobatchilar har qanday holatda tezda raqobatni boshlashi va bozorga 
kirishdan ustun turishi mumkin bo’lgan yangi mahsulot haqida bilib 
olishadi. Shuni ta’kidlash kerakki, qaror qabul qilinishidan oldin 
tajribadan keyin ma’lum vaqt kechikishi mavjud, bu ko’pincha qabul 
qilinishi mumkin emas. Natijalarning ishonchliligini oshirish zarur 
bo’lgan hollarda, sinov uchun vaqt oralig’ini sezilarli darajada 
oshirish kerak. Bozor tajribalarini, laboratoriya tajribalaridan farqli 
o’laroq, boshqarish ancha qiyin. 
Marketing tadqiqotlarini amaliy olib borishda, qoida tariqasida, 
izlanishlarning ko’plab turlaridan foydalaniladi, ularni kerakli ketma-
ketlikda qo’llaydilar. 
Amalda siz bozorni marketing tadqiqotlarini olib borishning uchta 
muqobil variantidan birini tanlashingiz mumkin: ularni o’zingizning 
marketing bo’limingiz yordamida olib boring, maxsus guruh tuzing 
yoki ma’lumot to’plashga ixtisoslashgan tijorat tashkilotlari 
xizmatlaridan foydalaning. 
Fidoiy jamoa odatda malakasi past mutaxassislardan yoki 
intervyu orqali kerakli ma’lumotlarni to’plash vazifasi yuklangan 
talabalardan olinadi. 
Marketing 
tadqiqotlarini 
olib 
boradigan 
ixtisoslashgan 
tashkilotlarga kelsak, ularning xizmatlari odatda qisqa vaqt ichida 
yuqori sifatli va ishonchli marketing ma’lumotlarini olishga imkon 
beradi. Shunga qaramay, bunday xizmatlar juda qimmat ekanligini 
unutmang. Ko’pincha ularning narxi ma’lumot to’plashning boshqa 
ikkita yondashuvidan foydalanish narxidan bir necha baravar yuqori. 
Shuning uchun usul tanlashda uning narxini olingan ma’lumotlarning 
sifati va ishonchliligi darajasi bilan taqqoslash kerak. 
Shuni ham yodda tutish kerakki, ma’lumotlar yig’ishda namuna 
olish xatolaridan tashqari, boshqa xatolar ham tez-tez uchraydi, bu esa 
tanlamaydigan xatolar deb ataladi. 
Bu quyidagi turdagi xatolar bo’lishi mumkin: 
1) respondentlarning hammasi ham javob bermaganligi sababli 
paydo bo’lgan xatolar; 
2) ma’lumot to’plashdagi xatolar; 

---

65 
3) to’plangan ma’lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilishdagi 
xatolar; 
4) olingan ma’lumotlarni noto’g’ri talqin qilish natijasida kelib 
chiqadigan xatolar; 
5) noaniq atamalardan foydalanish sababli xatolar, muammolarni 
noto’g’ri aniqlash va h.k. 
Selektiv bo’lmagan xatolar ma’lumot to’playdigan shaxsning yoki 
respondentlarning xatosi bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, ma’lumot 
to’playotgan shaxs bila turib ma’lumot to’plash uchun belgilangan 
talablarni buzganda, bunday xatolar ham ataylab qilinganligini yodda 
tutish kerak. Bu, odatda, tadqiqotning ayrim jihatlarini noto’g’ri 
tushunishdan kelib chiqadi. Shuning uchun kuzatuv va bajarilgan ishni 
tekshirish orqali tadqiqot olib boradigan shaxslarning faoliyatini 
nazorat qilish zarur. Soxta javoblar va so’rovda qatnashishdan bosh 
tortish holatlarini kamaytirish uchun respondentlarning xatolarini 
kuzatib borish ham muhimdir. Ko’pincha ular maxfiylikni va 
maxfiylikni saqlashga harakat qilishadi va ular uchun anketalar va 
yo’riqnomalarni diqqat bilan tuzishadi. 
Natijada paydo bo’lgan tartibsiz ma’lumotlarni mazmunli 
ma’lumotlarga aylantirish uchun ma’lumotlar tahlili o’tkaziladi. 
Bunday tahlil, qoida tariqasida, to’plangan ma’lumotlarni 
tekshirish, xatolarni aniqlash, ularni kompyuterga kiritish, kodlash va 
matritsa shaklida taqdim etishdan iborat. Keyin statistik tahlil 
o’tkazilib, o’rtacha ko’rsatkichlar aniqlanadi. Bundan tashqari, 
marketing tadqiqotlari natijalari ko’pincha maxsus hisobotda aks 
ettiriladi. Odatda, u uch qismdan iborat: kirish, asosiy va yakuniy. 
Kirish qismi sarlavha sahifasi, memorandum, mazmun jadvali, 
rasmlar ro’yxati va izohlardan iborat. 
Yodnomada tadqiqotning mohiyati va uni amalga oshiruvchilar 
tavsiflanadi, shuningdek tadqiqot natijalari to’g’risida xulosalar va 
keyingi tadqiqotlar uchun takliflar taklif etiladi. Tadqiqot hisoboti 
asosan rahbarni qiziqtiradi, shuning uchun bu yerda hisobotning 
asosiy mazmuni, ya’ni tadqiqot mavzusi, ko’rib chiqilgan masalalar 
doirasi, tadqiqot metodologiyasi, asosiy xulosalar va tavsiyalar ochib 
berilgan. Hisobotning asosiy qismida tadqiqot metodologiyasi batafsil 
tavsiflanadi, olingan natijalar muhokama qilinadi, cheklovlar, 
xulosalar va tavsiyalar ko’rib chiqiladi. 

---

66 
Shu bilan birga, hisobotning asosiy qismi olingan barcha 
natijalarni batafsil bayon qiladigan qism deb hisoblanadi. Bundan 
tashqari, kelgusida xatolarga yo’l qo’ymaslik uchun tadqiqotlar 
davomida yuzaga keladigan muammolarni tahlil qilish kerakligi 
sababli, ular yashirin emas, balki "Tadqiqot cheklovlari" bo’limida aks 
ettirilgan. Vaqt yetishmasligi, moliyaviy va texnik resurslar, 
xodimlarning malakasi yetari emasligi kabi cheklovlarning tadqiqot 
natijalariga ta’sirini batafsil tavsiflash odat tusiga kiradi. Hisobotning 
yakuniy qismida marketing tadqiqotlari natijalarini yaxshiroq 
tushunishga yordam beradigan qo’shimcha ma’lumotlar bo’lishi 
kerak.