O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

6-MAVZU 
XIV ASRNING 2-YARMIDAN KEYINGI ADABIY JARAYON VA ADABIY TIL 
Reja: 
1. Bu davrdagi ijtimoiy-madaniy hayot. 
2. eski o`zbek adabiy tilining bu davr manbalari va tili. 
Turkologiya adabiyotlarida o`zbek adabiy tilining X1U-XU asrlar hatto 
XIX asrning P-yarmiga qadar bo`lgan davrini nomlash va talkin qilishda turli 
fikrlar mavjud. Ma`lum bo`ladiki, hozirgi fanda eski o`zbek tili deb atalib kelgan 
adabiy tilning xronologik doirasini belgilash masalasi haligacha hal etilgan emas. 
Ba`zi turkologlar eski o`zbek tilining xronologik doirasini X1-X1X asrning II 
yarmiga qadar davr bilan belgilaydilar. Bu fikrni Venger turkologlaridan G.Vamber 
maydonga tashlagan. Ayrimlari esa shu tilning xronologik doirasini X1U-XU asrlar 
bilan chegaralaydilar. SHuningdek, shu asrlar tilini maxsus nom bilan, ya`ni 
CHig`atoy nomi bilan ataydilar. Bu fikr turkshunoslik adabiyotlarida ancha tarqalgan 
fikr bo`lib, bu hozir ham ba`zi turkologlar tomonidan qo`llanib kelmokda. 

---

68 
CHig`atoy nomi CHig`atoy usulidagi adabiy til bilan bog`langan edi. Ma`lumki, 
CHig`atoy ulusining tili eski o`zbek tilining vujudga kelishida muhim rol’ 
o`ynagani haqidagi fikr bilan avval tanishib o`tgan edik. 
O`rta Osiyo turkiy tillaridagi o`ziga xoslik va ajralish protsessi Temur va 
temuriylar davrida yanada sur`atlashgan edi. 
SHu o`lkada yangi adabiy til traditsiyasi shakllangan. Bu tarditsiya 
qoraxoniylar zamonidagi adabiy tarditsiyadan o`zining «y» lashish traditsiyasi bilan 
farq qilgan, ya`ni bu traditsiya «y» dialekti zaminida shakllangan edi. Mo`g`ul 
davlatining siyosiy jihatdan zaiflashishi va hokimiyat mahalliy hukmdorlar qo`liga 
o`tishi bilan bog`liq ravishda adabiy tilga maxalliy dialektlarning ta`siri yanada 
kuchaydi. SHu ta`sirning yorqin namunasini «Xisrav va SHirin» asarida ham 
ko`rgan bo`lsak, Xorazmiyning «Muhabbatnoma» asarida yanada yorqinroq ko`ramiz. 
«Xisrav va SHirin» dostonida qoraxoniylar adabiy tili traditsiyasining 
ta`siri kuchliroq sezilsa, «Muhabbatnoma» asarida fonetik va morfologik formalarda 
shu traditsiya mag`lubiyatga uchraydi.