O`ZBEK ADABIY TILINING MUKAMMALLASHISHIDA LUTFIY
IJODINING ROLI
O`z davrining «Malik-ul-kalomi» deb atalgan Lutfiy o`zining ulkan
faoliyatini o`zbek dunyoviy adabiyotiga bag`ishladi va shu yo`l bilan o`zbek adabiy
tilining taraqqiyotiga munosib hissa qo`shdi. U o`zbek va fors-tojik tilidagi lirik
she`rlar, devonlari «Gul va Navro`z» hamda «Zafarnoma» tarjimalarining muallifidir.
Lutfiy g`azallari, dostonlarining tili juda engil va xalqqa tushunarlidir.
71
Lutfiy g`azallarining va umuman she`riyatining mazmunliligini, badiiyligini xalq
og`zaki ijodi materiallaridan hamda jonli tilga xos bo`lgan so`z va iboralardan unumli
foydalangan.
Lutfiy she`ridagi misralar ma`nosini kuchaytirish, ta`kidlab ko`rsatish
uchun ko`proq turkiy so`z va so`z birikmalaridan radif sifatida foydalanadi. Masalan;
Partavedur ul tabassumdinki jān derlar ani,
Soyai sarving durur hamki ravān derlar ani.
YOki:
Mahvashim, bir nazar etsәng, ne nimaң ӛksүgүsi,
Banda sari guzar etsәng, ne nimәng ӛksүgүsi va h.o.
Lutfiy asarlari leksikasida asosiy o`rinni turkiy so`zlar tashkil etadi.
Ma`lumki, o`zbek klassik adabiyoti asarlari leksikasida fors-tojik va arabcha so`zlar
umumleksikaning aksariyat qismini tashkil qiladi. Lekin Lugfiy ijodida buning aksi
ko`rinadi. Masalan, «Tā jamāliңdin tushubturmen», «Ӛltүrүur hijrān meni» jumlalari
bilan boshlanuvchi g`azallarida 191 leksema katnashgan bo`lib (ayrim so`zlarning
takrori ham hisobga olingan), shundan 104 tasi turkiydir. Ma`lum bo`ladiki, Lutfiy
ijodida turkiy so`zlar 55 va undan ortiqroq protsentni tashkil etadi.
Lutfiy asarlarining dialektal negizi masalasi ham ancha chigal
masalalardan biridir. Lutfiy ijodini ma`lum bir shevaga keskin ravishda bog`lab
bo`lmasa-da, unga singarmonizmli shevalar asos bo`lganligini aniqlaymiz. Uning
she`rlarida lab va palatal singarmonizmga ko`plab misol keltirish mumkin: Masalan,
til oldi lablangan unlilar uyushib keladi;
Kӛңүl tā āraziңg`a boldi mushtāq,
Kӛzүmdә gāh qizil gүldүr, gāhi aq (128-bet).
Til orqa lablangan unlilar uyushib keladi.
Meni kӛrdүrgәli ul kӛzi otluk (o`tluk)
Kӛngүlni tash etәr, g`amzani chaqmaq (128).
72
Qog`ul (qoyg`ul) xatā yolni dag` mushk izdama sabā,
CHin sachidek chү mushk Xitād Xotanda yoq.
Aksariyat so`z va so`z formalarida palatol garmoniya saqlanadi.
Bashimg`a sāya sal, ey sarvi chalāk (kelishgan)
Ki gүldektur yaqam hajr ilkidin chāk.
Lutfiy asarlarida qadimgi turkiy qamda o`g`uz gruppa tillarga xos leksik
morfologik xususiyatlar aks etgan. qadimgi turkiy tilga oid dudoq (110) qamuq, irin,
qaroq, yozuq, o`gun (Yүzigә sachtin үchүn tegmәsүn parishānlik), yovutmak.
O`g`uz gruppa tillar va shevalarga oid grammatik formalar: jo`nalish kelishigining -ә
(a) affiksi bilan ifodalanishi.
Qorqarki, rahmi kelzә kӛgum tungi yashina,
Yashtek sorar meni barur olsam chү qashina.
YOki:
Aqiqiңni sorayin desam, aytur:
«Yaman andishalikni fikrina baq».
Qadimgi turkiy tilga oid vosita kelishigi elementlari ham uchraydi:
Sensizin qilmay tahammul nāla qilsam, qilma ayb,
Gar bu yuk yuklansa taqqa, kelgәy avdin yuz sadā.
YOki:
Nigārā, sensizin mandin (har kimdin) ne hāsil?
Agar jān bolmasa tandin ne hāsil ?
Kelasi zamon fe`lining g`arbiy tillarga xos formasi Lutfiy ijodida ko`plab
qo`llangan:
Qaram ak ham vafāsizlar bikin
Bolmag`aysan ichi kufri tashidin. (314-bet)
73
YOki:
Tapqamen deb vaslidin bir kun davā
Tartaram dāim firāqiң dardini. (310-bet)
Ma`lum bo`ladiki, Lutfiy asarlari tili eski o`zbek tili xususiyatlarini boshlab
beruvchi vosita bo`lib xizmat qilsa, asarlarining soddaligi xalq og`zaki ijodidan unumli
foydalanishi asar tilining qam sodda va xalqqa tushunarli bo`lishini ta`minlagan.
Lutfiyning til imkoniyatlaridan foydalanish mahorati haqida, «O`zbek
adabiyoti tarixi» asari mukammal ma`lumot beradi.
Dostları ilə paylaş: |