O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti


O`ZBEK ADABIY TILINING MUKAMMALLASHISHIDA LUTFIY



Yüklə 1,03 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə28/61
tarix01.05.2023
ölçüsü1,03 Mb.
#105433
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   61
O`zbekiston respublikasi

O`ZBEK ADABIY TILINING MUKAMMALLASHISHIDA LUTFIY 
IJODINING ROLI 
O`z davrining «Malik-ul-kalomi» deb atalgan Lutfiy o`zining ulkan 
faoliyatini o`zbek dunyoviy adabiyotiga bag`ishladi va shu yo`l bilan o`zbek adabiy 
tilining taraqqiyotiga munosib hissa qo`shdi. U o`zbek va fors-tojik tilidagi lirik 
she`rlar, devonlari «Gul va Navro`z» hamda «Zafarnoma» tarjimalarining muallifidir. 
Lutfiy g`azallari, dostonlarining tili juda engil va xalqqa tushunarlidir. 


71 
Lutfiy g`azallarining va umuman she`riyatining mazmunliligini, badiiyligini xalq 
og`zaki ijodi materiallaridan hamda jonli tilga xos bo`lgan so`z va iboralardan unumli 
foydalangan. 
Lutfiy she`ridagi misralar ma`nosini kuchaytirish, ta`kidlab ko`rsatish 
uchun ko`proq turkiy so`z va so`z birikmalaridan radif sifatida foydalanadi. Masalan;
Partavedur ul tabassumdinki jān derlar ani, 
Soyai sarving durur hamki ravān derlar ani.
YOki: 
Mahvashim, bir nazar etsәng, ne nimaң ӛksүgүsi, 
Banda sari guzar etsәng, ne nimәng ӛksүgүsi va h.o. 
Lutfiy asarlari leksikasida asosiy o`rinni turkiy so`zlar tashkil etadi. 
Ma`lumki, o`zbek klassik adabiyoti asarlari leksikasida fors-tojik va arabcha so`zlar 
umumleksikaning aksariyat qismini tashkil qiladi. Lekin Lugfiy ijodida buning aksi 
ko`rinadi. Masalan, «Tā jamāliңdin tushubturmen», «Ӛltүrүur hijrān meni» jumlalari 
bilan boshlanuvchi g`azallarida 191 leksema katnashgan bo`lib (ayrim so`zlarning 
takrori ham hisobga olingan), shundan 104 tasi turkiydir. Ma`lum bo`ladiki, Lutfiy 
ijodida turkiy so`zlar 55 va undan ortiqroq protsentni tashkil etadi. 
Lutfiy asarlarining dialektal negizi masalasi ham ancha chigal 
masalalardan biridir. Lutfiy ijodini ma`lum bir shevaga keskin ravishda bog`lab 
bo`lmasa-da, unga singarmonizmli shevalar asos bo`lganligini aniqlaymiz. Uning 
she`rlarida lab va palatal singarmonizmga ko`plab misol keltirish mumkin: Masalan, 
til oldi lablangan unlilar uyushib keladi; 
Kӛңүl tā āraziңg`a boldi mushtāq, 
Kӛzүmdә gāh qizil gүldүr, gāhi aq (128-bet). 
Til orqa lablangan unlilar uyushib keladi. 
Meni kӛrdүrgәli ul kӛzi otluk (o`tluk) 
Kӛngүlni tash etәr, g`amzani chaqmaq (128).


72 
Qog`ul (qoyg`ul) xatā yolni dag` mushk izdama sabā, 
CHin sachidek chү mushk Xitād Xotanda yoq.
Aksariyat so`z va so`z formalarida palatol garmoniya saqlanadi.
Bashimg`a sāya sal, ey sarvi chalāk (kelishgan) 
Ki gүldektur yaqam hajr ilkidin chāk. 
Lutfiy asarlarida qadimgi turkiy qamda o`g`uz gruppa tillarga xos leksik 
morfologik xususiyatlar aks etgan. qadimgi turkiy tilga oid dudoq (110) qamuq, irin, 
qaroq, yozuq, o`gun (Yүzigә sachtin үchүn tegmәsүn parishānlik), yovutmak. 
O`g`uz gruppa tillar va shevalarga oid grammatik formalar: jo`nalish kelishigining -ә 
(a) affiksi bilan ifodalanishi. 
Qorqarki, rahmi kelzә kӛgum tungi yashina, 
Yashtek sorar meni barur olsam chү qashina. 
YOki: 
Aqiqiңni sorayin desam, aytur: 
«Yaman andishalikni fikrina baq». 
Qadimgi turkiy tilga oid vosita kelishigi elementlari ham uchraydi: 
Sensizin qilmay tahammul nāla qilsam, qilma ayb, 
Gar bu yuk yuklansa taqqa, kelgәy avdin yuz sadā. 
YOki: 
Nigārā, sensizin mandin (har kimdin) ne hāsil? 
Agar jān bolmasa tandin ne hāsil ? 
Kelasi zamon fe`lining g`arbiy tillarga xos formasi Lutfiy ijodida ko`plab 
qo`llangan: 
Qaram ak ham vafāsizlar bikin 
Bolmag`aysan ichi kufri tashidin. (314-bet) 


73 
YOki: 
Tapqamen deb vaslidin bir kun davā 
Tartaram dāim firāqiң dardini. (310-bet) 
Ma`lum bo`ladiki, Lutfiy asarlari tili eski o`zbek tili xususiyatlarini boshlab 
beruvchi vosita bo`lib xizmat qilsa, asarlarining soddaligi xalq og`zaki ijodidan unumli 
foydalanishi asar tilining qam sodda va xalqqa tushunarli bo`lishini ta`minlagan. 
Lutfiyning til imkoniyatlaridan foydalanish mahorati haqida, «O`zbek 
adabiyoti tarixi» asari mukammal ma`lumot beradi. 

Yüklə 1,03 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   61




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin