O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

MUNIS ASARLARINING TIL VA USLUBI 
XVII-XIX asrlar adabiy tilining taraqqiyotida, uning jonli so`zlashuv tili 
xlsobiga boyib borishida Boborahim Mashrab (1657-1711), Vafoiy (hayoti va 
faoliyati haqida to`la ma`lumot yo`q), Muhammadrizo Ogahiy, Pahlavonquli Ravnaq, 
Muhammadniyoz Nishotiy, Mujrim-Obid, SHermuhammad kabi shoir va 
yozuvchilarning roli kattadir. SHundan biz Munis, Gulxaniy va Maxmur asarlarining 
til xususiyatlari bilan tanishamiz. 
Munisning lirik she`rlari devon sifatida to`plangan bo`lib u «Munis-ul-
ushshoq» deb ataladi. SHuningdek, u «Firdavs-ul-iqbol» tarixiy asarining hamda 

---

110 
pedagogika va tilshunoslikka oid «Savodi ta`lim» risolasining muallifidir. Munis 
Mirxondning «Ravzat-us-safo» asarini o`zbek tiliga tarjima ham qilgan. 
Munis adabiyotida va adabiy til normalarini saqlashda Navoiy 
traditsiyalariga amal qiladi. SHuning uchun ham u Navoiyni o`ziga pir, ustod deb 
biladi:
Sӛz ichrә Navāiyki, jahāngirdurur
Munisg`a maāniy yolida pir durur. 
Har bir progressiv yozuvchi va shoirlarda bo`lganidek, Munis o`z 
ijodiyotida Navoiy traditsiyalarini davom ettirar ekan, adabiy tilni xalq so`zlashuv 
nutqi hisobiga boyitib bordi. 
Munis Xorazmiy asarlarida xalq so`zlashuv tilida mavjud bo`lgan leksik 
boyliklardan ustalik bilan foydalandi. Uning tilida umoch, atala, tang, lang, pavgon, 
taqir-tukur, shaqur-shuqur, qabag`, tapuq, qopu, evur, evrulay evurdi, yugorusa, 
yurumoq, batar kabi so`zlar qo`llangan. SHoir she`riyatida ko`tarinki ruhni saqlash 
maqsadida ma`ni kishvarin (*ma’no viloyati), (ahli donish, guli-gulshan, otashi 
ishqing, ganji husn, guli latif, mehrobi tarh, (qayriyama g,osh uchun qurilgan bino), 
motomi oshufta (oshiq motami) kabi izofali birikmalardan ham foydalandi. 
Munis asarlaridagi grammatik formalar asosan o`sha davr normalariga 
muvofiq keladi. Ayrim affiks variantlaridagana farqlar seziladi. Masalan, qaratqich 
kelishigi —nung tarzida uchraydi: 
Muniңdek ӛzүңi xazin qilma kӛp
Kүңүl mātamidin g`amin qilma kӛp. 
Umuman, kelishik affikslarining barcha singarmonistik variantlari uchraydi. 
Munis she`rlarida bog`lovchilardan lek, va lekin, var kabi bog`lovchilari 
qo`llangan. 
Lek sendin kӛrүb base ixlās
Seni bu xizmat ichrә qilduq xās. 

---

111 
Valekin charxi dunparvar qilib lahza yүz bedad
Vujudimni etibdүr xāk yanglig` mujibi nakbat.
Var yaxshi tug`ulmasa qalamlar
SHak yoqki yaman tushular raqamlar.
Munis asarlarida o`g`uz tili elementlari ham ko`plab qo`llangan. 
1.Buyuk Navoiy traditsiyasiga ergashish tufayli; 
2.SHermuhammad Munisning o`zi o`g`uz shevasi vakili bo`lishi tufayli. 
3.Ulug` Ozarbayjon shoiri Fuzuliyning ijodidan ilhomlanish tufayli uning 
asarlariga kirib kelgandir. 
Uning she`rlarida sifatdoshning -mish affiksi bilan ifodalangan turi qayd 
qilinadi: 
Hamesha bashim urarmen yoling sari sanamā 
Magarki ishq aro bolmish men elga qiblanamā. 
SHuni aytish kerakki, -mish affiksining olgan so`z uning asarlarida o`tgan 
zamon fe`li ma`nosida ham qo`llangan: 
Roza bisyor meni taң etmish (etdi) 
Badanim sust, ayag`im laң etmish.
Bo`l so`zining o`g`uz tillariga xos o`l varianti ham qo`llangan: 
Har sӛzki kӛңүldin oldi mavjud 
Xat bolmasa, bolg`ay erdi nābud.
YOki: 
SHayxlar kandidin oldim tangdil 
Lutf ilә bol dilkusho, ey mug`bacha. 
Navoiy va Bobur asarlarida uchraganidek, hozirgi-kelasi zamon fe`lining 
bo`lishsizi -mon affiksi bilan ifodalangan: 

---

112 
Bā vujudi mahrumiyat tapmisham mahrumlik 
Har nechә qilsam jaamul bilman aniң illәtin. 
Munis asarlaridagi arabcha-forscha so`zlarning qo`llanishida Navoiy va Bobur 
traditsiyasiga amal qilganini ko`ramiz. Munis tomonidan qo`llangan arabcha, 
forscha-tojikcha so`zlar Navoiy va Bobur asarlarida qayd qilingan so`zlardir. Lekin 
ulardan Munis o`z o`rnida va maqsadga muvofiq foydalangan Turkiy so`zlardan 
foydalanish ya`ni undan qofiya, radif sifatida foydalanishda Lutfiy ijodining ta`siri 
ko`rinadi. Masalan, 
Tez etar jānān g`ami ishqim otini qozg`alab 
Qaydurur ul otg`a bir-bir ustuxānimni qalab.
YOki: 
Jānimg`a urdung ātashi ishqing tutashturub, 
Yaqting songaklarimni ul otg`a qalashturub.
YOki: 
Ultururlar meni har dam kӛzu qashi talashib 
Tirguzurlar ikki jān baxsh dudāg`i yarashib. 
Keltirilgan baytlardagi qofiyalarda turkiy so`zlar ishtirok etgan. Munis 
hatto undov va taqlidiy so`zlardan ham qofiya sifatida foydalangan. 
Firākiң shiddatidin kӛzlәrimdin qan aqar tim-tim, 
Kӛrib ani raqibi kinavar har dam kүlәr qah-qah. 
CHekar zavqi sihi qadding bilә qumri fig`ān ku-ku 
Tuzar shavqi gүli ro`yiң bilә bulbul navā chaq-chaq. 
Ko`rinadiki, o`zbek adabiy tili imkoniyatlari Munis ijodida keng kuloch 
yoydi.