O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

II.1.O‘zbek xalq qo‘shiqlarini o‘rgatish jaraenining mazmuni va metodikasi

Umumta’lim maktabda har xil qo‛shiq, ashula o‛rgatish va ijro etish musiqa tarbiyasining asosiy shakllaridan biri, hamda musiqa savodi va musiqa tinglash faoliyatining zaminidir.

Musiqa o‛qituvchisi umumiy ta’lim maktabning har bir sinfida o‛rganish uchun tavsiya qilinayotgan qo‛shiq, ashulalarni puxta o‛ylab rejasini tuzishi lozim. O‛rganiladigan asarlar qatoriga kiritilgan qo‛shiqlar g‛oyaviy-badiiy qiymatga ega bo‛lib, o‛quvchi bolalarga tushunarli va mavzu jihatdan xilma xil bo‛lmog‛i lozim.
Bu qo‛shiqlarni hammasi bolalarni o‛z vataniga sadoqat va muhabbat ruhida tarbiyalashga musiqa va qo‛shiqlarimizga ular mavzusida aks ettirilgan qahramonlar bilan fikrlanishga, hamdard bo‛lishga va o‛ziga xos xulosa yuritishga o‛rgatadi.
Bolalar o‛z xalq qo‛shiqlarini va ularning turlarini qancha keng va ko‛p o‛rganishsa, ular xalq meroslarini yanada qadrlab ularning asl maqsadlarini o‛rganishadi. Ularni o‛rgatishda shu narsaga e’tibor berib intilish kerakki, bolalar sinfda o‛rganib ketgan qo‛shiqlarni har yoqlama ta’sirli qilib ijro qila oladigan bo‛lsin.
Bu esa qo‛shiqning qanday o‛rgatilganligiga, o‛qituvchining qo‛shiqdagi badiiy obrazni nechog‛lik ishonarli qilib ochib bera olmaganligiga bog‛liq.
Har bir qo‛shiqni mavzu bilan bog‛lagan holda eng oddiysini ham juda sinchiklab tahlil etish, uning mazmuniga e’tibor berib bilib olish va musiqada shu mazmunning qanday ifoda vositalari bilan aks ettirilganini aniqlab o‛rgatish zarur.
Butun qo‛shiqni ijro etish rejasi oldindan begilab olinadi. O‛qituvchining darsda o‛tkazadigan suhbatlarining mazmuni, ya’ni qo‛shiqning asosiy sur’ati (ritmi) va undagi chetlanishlar, rang-barangliklar, o‛lchovi, ohang yo‛nalishlari, dinamik tuslar, tovush xususiyatlari o‛ylanib chiqiladi. Agarda qo‛shiqlarni ijro uslublari yakkaxon yoki jamoa bo‛lib kuylash kabi ijro uslublari bilan qo‛shiq jarangdorligi xilma-xil kiritish mumkin bo‛lsa, o‛qituvchi bu usullarni darslarda qo‛llanish va bolalardan qaysi biri yakkaxon bo‛lish kerakligini belgilab qo‛yadi. U tekstning ta’sirini kuchaytirish uchun qo‛shiqning qaysi so‛zlarini ajratib ko‛rsatish va uqtirib o‛tish zarurligini mo‛ljallab qo‛ydi.
Shuningdek, qo‛shiqlarni ijro etishni puxta bilib olib, qanday joylarda olish qulay bo‛lishini, qo‛shiqning qaysi tomonlarini oson o‛zlashtirishini aniqlab berish kerak. O‛qituvchi qo‛shiqning murakkab o‛rinlarini aniqlagach, ularni o‛rgatishni osonlashtiradigan vositalarni topa oladi. Masalan: bu murakkabliklar intonatsiya qiyinchiliklaridan iborat yordamchi mashqlar tuziladi.
Qo‛shiq o‛rgatish jarayonining bir necha asosiy paytlari bor.
1.O‛qituvchining o‛zi qo‛shiq ijro etishi
2. Suhbat o‛tkazish, tarixiy kelib chiqishi
3. Qo‛shiq matnini o‛rgatish jarayoni
4. Qo‛shiqni kuy ohangini yodlab o‛rganish
5. O‛rganilgan qo‛shiqni mustahkamlash
6. Qo‛shiqni badiiy ijrosi ustida ishlash
Har qanday o‛rgatishda ana shunday paytlarga izchilligi esa o‛rganilayotgan qo‛shiqning xususiyatiga bog‛liq.
Mavsumiy marosim qo‛shiqlari o‛zbek xalq og‛zaki badiiy ijodiyotining muhim qismini tashkil etadi. Mavzu va shakl jihatdan xilma-xil bo‛lgan bu aytimlar o‛zining ifodasiga ko‛ra, ―Mehnat qo‛shiqlari‖ – ―mehnat aytimlari‖, ―To‛y marosim aytimlari‖, ―Mavsumiy marosim aytimlari‖ kabi turlarga ajratish mumkin.
Mehnat qo‛shiqlari – xalq og‛zaki ijodining qadimiy namunalaridan birini tashkil etadi
Bajarilayotgan mehnat turiga ko‛ra ta’riflanayotgan aytimlarni uch guruhga bo‛lish mumkin:
1. Chorvadorlik qo‛shig‛i;
P. Dehkonchilik qo‛shig‛i
Sh. Hunarmandchilik qo‛shig‛i.

Bu turdagi aytimlar inson faoliyatining turligi jabhalarida ijod etilgan. Masalan: yer haydash, tegirmon yanchish, ip yigirish, sigir yoki turli uy hayvonlarini sog‛ish.

Xususan, bu aytimlar mehnat jarayonini bir maromda uyushqoqlik bilan bajarishga ko‛mak berishni qatorida yana mehnatchi qalbiga ko‛tarinkilik kayfiyatini jo qilgan, holda bo‛lib xizmat qilgan. Mehnat aytimlarining ijtimoiy ko‛lami uzoq o‛tmishda yashagan avlod-ajdodlarimiz uchun yanada keng bo‛lgan. Bu toifa aytimlari turli e’tiqodlar bilan bog‛liq rasm-rusm va marosimlarning tarkibiy qismi sifatida ham namoyon bo‛lib kelgan.
Har holda bizga qadar etib kelgan mehnat aytimlari misolida shunga ishora etuvchi alomatlar saqlanib qolganligini aytishimiz mumkin. Ammo shuni ham inobatga olmoq kerakki, xalqimizni dunyoqarashida salkam bir yarim ming vaqt mobaynida sodir bo‛lgan o‛zgarishlar natijasida aksariyat mehnat qo‛shiqlari ma’lum o‛zgarishga uchragan, ba’zilari esa mehnat turini ahamiyati o‛z kuchini yo‛qotishi natijasida umuman unutilmagan.
Hozirda bizga ma’lum mehnat aytimlarining bir necha xususiyatlari va belgilari aniqlangan. Masalan bunday belgilaridan biri – mehnat qo‛shiqlari jo‛rsozsiz aytiladi, - kuy ohanglari kichik ovoz doirasida bo‛lib mehnat mazmuniga bog‛liq she’riy to‛rtliklar asosida yakkaxon tomonidan aytiladi.
- mehnat qo‛shiqlarida she’riy bandlar oldidan yoki ulardan so‛ng naqoratlar deyarli qo‛llanilmaydi, ammo band misralariga ulanib keluvchi maxsus
takroriy so‛z-iboralar naqorat vazifasini o‛tashi mumkin. Masalan: xo‛sh-xo‛sh, churey-churey, mayda-mayda.
- Mehnat qo‛shiqlarida ritmik tuzilish olti bo‛g‛inli tuzilmasi yetakchilik qiladi.
- Aytim kuylarida nutqdosh va so‛zdosh ohanglar birlamchi ahamiyat kasb etadi.
Chorvadorlik qo‛shiqlari aholining chorvachilik bilan bog‛liq turmush tarzi va mehnat jarayonida shakl topgan. Ularning bizgacha yetib kelgan namunalari asosan ―sog‛im qo‛shiqlaridan‖ iborat, ya’ni bu aytimlar sigir, biya, tuya, echki kabi uy hayvonlarini sog‛ish paytida kuylanadi.
Sog‛im qo‛shiqlarining turli xillari va shunga muvofiq nomlari ham mavjud. Masalan: qoramolni sog‛ishda ―xush-xush‖, qo‛y, echkilarni sog‛ishda ―turey-turey, churey-churey‖ kabi ataluvchi maxsus aytimlar kuylanadi. Mazkur nomlar esa shu aytimlarda naqarot singari takror bo‛luvchi so‛zlardan olingan bo‛lib, sog‛ilayotgan jonivorni tinchlantirish, erkalash, iydirish va boshqa maqsadda kuylanadi.
Sog‛im qo‛shiqlari odatda to‛rtlik (kvarta) yoki beshlik (kvinta) pardalari qamrovida oxista kuylanadi. Bunda kuy ohanglar yonma-yon joylashgan pog‛onalar bilan sadolanadi. Bu kabi xususiyatlar yuzaga kelishini esa aytim vaziyati va undan ko‛zlangan maqsad taqozo etadi. Sog‛uvchi jonivorni mayin tovushlar bilan iydirib ko‛p sut sog‛ib olish maqsadida
Xush-xush ol bolangni xo‛sh-xo‛sh,
Paqir to‛lib sut byersin xo‛sh-xo‛sh.
Borgan yering o‛t bo‛lsin xo‛sh-xo‛sh,
Balo qazo yo‛q bo‛lsin xo‛sh-xo‛sh.
Shuni aytish ham kerakki, sog‛im qo‛shiqlarida qadimiy davrlarda e’tiqod etilgan ―sehrli‖ raqamlar va ular bilan bog‛liq afsun o‛qish holati ham ma’lum aksini topgan. Har bir chorvador o‛z oilasini boqadigan qoramolni ko‛z tegishidan yoki yovuz ruhlar nazaridan saqlash choralarini axtargan. Shu maqsadda, xususan, turli irim-sirimlar amalga oshirilgan, sigir shoxiga, bo‛yniga ―nazarni‖ daf qiluvchi tumorlar osilgan va hatto, sog‛im aytimlarining o‛qilishi ham ma’lum ma’noda afsun hisoblangan. Sog‛im qo‛shiqlarida uchraydigan ―xo‛sh-xo‛sh‖ so‛zini to‛rt marotaba to‛rt raqamlari bilan bog‛liq.
Bu raqamlar avloddan-avlodga o‛tib xalq orasida e’tiborli va e’tiqodli sonlari sifatida e’zozlanadi. Masalan, to‛rt raqam bilan bog‛liq misollar to‛rt tomonning qibla, to‛rt fasl, salomatlik ramzida – ―to‛rt muchang sog‛ bo‛lsin‖ – iborasidan kelib chiqqan.12
Shu o‛rinda tabiiy savol tug‛iladi: chorvador qoramolni asrash uchun kimga iltijo qiladi? Bu savolga aytimda yetti raqam ramziy ma’nosidan kelib chiqiladi.
Qadim turkiy xalqlarda yetti qaroqchi yulduzlarni homiy ruh deb e’tiqod qilganlar. Bu xususida aytilgan rivoyatlarga ko‛ra yetti qaroqchi yulduzlar (boshqacha nomlanishi yetti aka-uka, yetti qariya, yetti azizlar) o‛z elini yovuz dushmandan himoya qilgan, shuningdek, yetti homiy doimiy –madadkor, yetti kun sig‛inish udumlarini keltirib chiqargan. Masalan, ruhlar sharafiga yetti pilik yoqish, ma’lum harakatni yetti marta takrorlash, yetti non yopib, yetti qo‛shniga berish hamda folklor namunalarida ham namoyon bo‛lgan.
Bu kabi holatlar chorvadorlar orasida ham keng yoyilgan edi. Chunonchi, oqshom payt, yulduzlar haqqiga yerga yetti tomchi sut tomizilgan va bu irim hozir ham uchraydi. Uy hayvonlari bilan bog‛liq aytimlarda, masalan qo‛sh haydash, xirmon yanchishda ham to‛rt va yetti raqam bilan bog‛liq shu kabi tushunchalar uchraydi.
Dehqonchilik qo‛shiqlari ham mehnat aytimlarining salmoqli qismini tashkil qiladi. Ularga oid namunalar esa dehqonchilikning turli faoliyatlari bilan bog‛liq holda ijod etilgan. Jumladan, ―xo‛sh-haydash‖ – yer haydash paytida, o‛rim qo‛shig‛i – hosilni o‛rib olishda aytilgan. Bu qo‛shiqlar baralla ovozda kuylangan. Dehqonchilik qo‛shiqlari davr talabiga ko‛ra bu jarayonga oid aytim namunalari unutilib borilmoqda, faqat etnografik guruhda sahnaviy ko‛rinishga ega holda saqlanib kelmoqda.
Biroq, shuni inobatga olmoq kerakki, bizga qadar yetib kelgan hunarmandchilik aytimlari turlari tarixiy davrlarga taalluqli badiiy va boshqa unsurlarni namoyon etadi. Bu hol ularning she’riy mazmunidan ham sezilib turadi. Chunonchi, aytimning nisbatan ko‛hna namunasi mavzu jihatidan mehnat vaziyati bilan qat’iy cheklanish, kuy-ohanglari esa yuqorida ko‛rib o‛tilgan mehnat aytimlari sadolariga yaqinligi va unda yettilik bo‛g‛in ritmi qo‛llanganligi bilan tavsiflanadi
7-sinf o‘smirlik davriga to‘g‘ri kelib, qiyin o‘quvchi davr hisoblanadi. Bu ko‘pgina olimlarning kuzatishlarida o‘z aksini topgan. O‘quvchilar bu yoshda jismoniy etiladilar. Bu davrda musiqa darslarini o‘smirning holatiga qarab tashkillashtirish talab etiladi. Bu davrda o‘quvchilarda ovoz mutatsiyasining eng rivojlangan paytidir. Ovoz apparati o‘smir organizmida kechayotgan jarayonlar tufayli o‘zgaradi. Ovoz apparatining o‘sishi ravonligini yo‘qotib, notekis rivojlanadi. Ayrim o‘quvchilarda mutatsiya 5-6-sinflarda boshlangan bo‘lsa, ayrimlarida endi boshlanadi. Bu o‘qituvchidan nihoyatda katta mas’uliyatni talab etadi. CHunki sinfning yarmi mutatsiyaning so‘nngi bosqichida bo‘lsa, qolgan yarmi boshida bo‘ladi. Bu davrda o‘quvchilarning ovoz diapazoni yuqori ovozlarda – 1 “do”dan 2 “mi”gacha, quyi ovozlarda – kichik oktava “si”dan 2 oktava “re” gacha bo‘ladi. 7-sinf o‘quvchilarining ichki dunyosi ancha shakllangan va rivojlangan bo‘ladi. Ularning dunyoqarashi kengaygan bo‘lib, o‘z fikr-mulohazalarini bemalol bayon eta oladilar. Musiqiy didlari ham yaxshi shakllangan bo‘lib, o‘qituvchi repertuar tanlashda ularning qiziqishlarini hisobga olmog‘m kerak. 7-sinf o‘quvchilari ixtiyoriy diqqatga ega bo‘ladilar va qiyinchiliklarsiz yirik musiqa shakllarini idrok eta oladilar (uvertyura, simfoniya, sonata, maqom va hokazo). O‘quvchilar asarga nisbatan paydo bo‘lgan his-tuyg‘ulari, tasavvurlarini hikoya tarzida aytib bera oladilar. SHuningdek, 7-sinf o‘quvchilari kompozitor yoki bastakor haqida referatlar, bukletlar va nutqlar tayyorlay oladilar. Musiqa o‘qituvchisi o‘quvchilarning mana shunday ijodiy xislatlaridan unumli foydalangan holda, ularni musiqiy to‘garaklar, xor jamoalariga jalb qilishi, qolaversa, o‘quvchilar orasida o‘tkaziladigan tanlov, musobaqa va olimpiadalarga jalb etishi muhim. Bu o‘quvchilarning musiqaga bo‘lgan qiziqishlarini orttirib qolmay, balki etti yil davomida olgan bilim, ko‘nikma va malakalarini ham mustahkamlashga yordam beradi 7-sinfda “Musiqa madaniyati” darslarining tuzilishi 7-sinfdagi musiqa darslari umuta’lim maktablari uchun belgilangan musiqa ta’limining so‘nggi bosqichi hisoblanadi. 7-sinfda musiqa darslari asosan, uchta faoliyatni o‘z ichiga qamrab oladi. Xususan: 1. Qo‘shiq kuylash. 2. Musiqa idroki (tinglash). 3. Musiqa savodi. Mazkur sinfda avvalgi sinflarda o‘tilgan musiqa materiali yakunlanadi va mustahkamlanadi. Musiqa darsining tuzilishi asosan, ijrochilikni tashkil etsada, musiqa savodi va idrokisiz to‘laqonli ijroga erishib bo‘lmaydi. Bundan tashqari jamoa bo‘lib kuylash jarayonida o‘quvchilarda bir qator ijobiy fazilatlar shakllanadi. Musiqa darslari quyidagicha tuzilishga ega bo‘ladi: - dars mavzusi (yil, chorak va dars avzusidan kelib chiqqan holda); - darsning turi (to‘rt faoliyatdan biri ustuvor bo‘ladi); - darsning maqsadi: ta’limiy va tarbiyaviy; - qo‘llaniladigan adabiyotlar; - darsning olib borilishi; - amaliy ishlar; - yangi mavzuni o‘tish (barcha faoliyatlarni o‘z ichichga qamrab oladi); - o‘tilgan mavzuni mustahkamlash; - uyga vazifa berish va o‘quvchilar bilimini baholash. Barcha sinflarda yil va chorak mavzulari mavjud bo‘lib, 7-sinfning yil va chorak mavzulari quyidagicha: Yil mavzusi: Xalq musiqasining maxalliy uslublari. 1-chorak: Qashqadaryo, Surxondaryo, Buxoro, Samarqand vohalarining musiqiy uslublari bilan tanishuv. 2-chorak: Farg‘ona, Toshkent hamda Xorazm vohalari musiqiy uslublari bilan tanishuv. 3-chorak: Maqom. SHashmaqom. 4-chorak: Xorazm maqomlari, Farg‘ona-Toshkent maqom yo‘llari. 7-sinfda qo‘shiq kuylash faoliyati 7-sinfda qo‘shiq kuylash jarayonida o‘tgan sinflardagi vokal-xor malakalari mustahkamlanadi va aralash xorda kuylashning boshlang‘ich malakalari shakllanadi. SHuni e’tiborga olshi kerakki, bolalarning ovoz apparati o‘zgarishi natijasida ular o‘zlarining “yangi ovoz”laridan uyalib, qo‘shiqni kuylamasligi mumkin. bu paytda o‘qituvchi ehtiyotkorlik bilan yondashib, kerakli chora-tadbirlarni qo‘llashi kerk. 154 Bu davrda sinfdagi o‘quvchilar ovozi uchga bo‘linadi: 1) “do” birinchi oktavadan “mi” ikkinchi oktava diapazonidagi ovozlar; 2) “si” kichik oktavadan “re” ikkinchi oktavagacha bo‘lgan ovozlar; 3) “mi” (“re”) kichik oktavadan “si” (”do”) kichik oktavagacha (mutatsiya davrida bo‘lgan ovozlar). SHu sababli o‘qituvchi jamoa bo‘lib kuylash jarayonida, ayniqsa mutant ovozli bolalarning to‘g‘ri kuylayotganligini nazorat qilib turishi lozim. Qo‘shiq kuylash faoliyati uchun tavsiya qilingan dastur – janr va musiqiy obrazlarning xilma-xilligi tufayli o‘quvchilarning badiiy didini rivojlantirishga katta ta’sir qiladi. Ko‘povozlilik – jamoa bo‘lib kuylash faoliyatining asosiy omillaridan biridir. Ushbu usulda kuylash 7-sinf o‘quvchilari uchun juda foydalidir. CHunki bu yoshdagi o‘quvchilarning ovoz imkoniyatlari chegaralangan bo‘lib, jamoa bo‘lib kuylash jarayonida ular o‘z ovozlarini ehtiyot qilish vaortiqcha zo‘riqtirmay kuylash imkonini beradi. Ko‘povozli asarlarni kuylashdan avval, ko‘p ovozlilik elementlari bo‘lgan bir qator mashqlarni kuylash, avvalgi sinflarda o‘tilgan osonroq bo‘lgan ko‘povozli kuylarni qaytarish yaxshi natijalar beradi. 7-sinfda musiqa idroki (tinglash) musiqa idroki jarayoni musiqa mazmunini eshita bilish va hissiy kechinmalari asosida o‘zlashtirishdir. YUqorida aytilganidek, 7-sinf o‘quvchilarida tinglash jarayonida ixtiyoriy diqqat ancha rivoj topgan bo‘ladi. Buning natijasida o‘quvchilar ancha katta hajmdagi asarlarni uzoq muddat tinglay oladilar. SHuni hisobga olgan holda 7-sinfda mumtoz musiqiy merosimizga salmoqli o‘rin ajratilgan bo‘lib, o‘quvchilar o‘zbek maqomoti va maxalliy uslublarni o‘zlashtiradilar. Ular dars jarayonida turli xil xalq va kasbiy ashula namuna (Mustahzod, Savti suvora, Mug‘ulchai Dugoh Qashqarchasi va hoqazo)lardan tinglaydilar. Bu kabi namunalarni tinglash o‘quvchilarda o‘zbek mumtoz musiqa merosiga bo‘lgan qiziqishlarini orttiradi, ularning estetik dunyoqarashini boyitadi. Bu sinfda o‘quvchilarga uyga beriladigan vazifalar ham ahamiyatlidir. O‘qituvchi o‘quvchilarning qiziqishlarini hisobga olgan holda ularga simfoniya, kantata, operalardan, maqomlardan, katta ashulalardan namunalar tinglashga berishi mumkmn. Uyda mustaqil ravishda tinglangan asarlar sinf dars jarayonida birgalikda tahlil qilinishi kerak hamda o‘qituvchi o‘quvchilarning xato va kamchiliklarini tuzatib 155 borishi lozim. Bu o‘qituvchiga o‘quvchilarni baholash va ularning bilim darajalarini aniqlashga yordam beradi. 7-sinfda musiqa savodi jarayoni 7-sinf musiqa darsiga qo‘yilgan talablarga binoan o‘quvchilar musiqiy asarning mazmuni, xarakteri, janr va shaklini, lad va tonligini aniqlay olishlari zarur. Mazkur sinf o‘quvchilari musiqa savodi faoliyati orqali o‘zlashtirgan materiallarini takrorlaydilar va mustahkamlaydilar. Bunday tashqari yangi tushuncha va atamalar bilan ham tanishadilar (katta ashula, dugoh, segoh, tuzuk, ufar va hokazo). Har bir chorakdan so‘ng yozilgan musiqa lug‘ati bolalar uchun juda qulaydir. 7-sinfdagi muhim talablardan biri – o‘quvchilarning notaga qarab nutqlay olishlaridir. Ular major va minor ladlarida bemalol solfedjiolab kuylay olishlari kerak. Bu faoliyat uchun murakkab bo‘lmagan asarlar tavsiya qilinadi. 7-sinfda o‘quvchilar kichik hajmdagi musiqa asarlarini tahlil qilishni o‘rganadilar. Ular musiqiy asarning kaliti, tonligi, o‘lchovi, ritmi, tempi, mazmuni, xarakteri va janri haqida ma’lumot bera olishlari kerak.