O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

 
2.4.So‘rov metodi va uning turlari. Faoliyat mahsulini o‘rganish metodi
Suhbat metodi. Bu metod bilan inson psixikasini o‘rganishda suhbatning 
maqsadi va vazifasi belgilanadi, uning obyekti va subyekti tanlanadi, mavzusi, 
o‘tkaziladigan vaqti aniqlanadi, yakka shaxslar, guruh va jamoa bilan o‘tkazish 
rejalashtiriladi, o‘rganilayotgai narsa bilan uzviy bog‘liq savol-javob tartibi 
tayyorlanadi. Suhbatning bosh maqsadi muayyan bir vaziyat yoki muammoni hal 
qilish jarayonida inson psixikasidagi o‘zgarishlarni o‘rganishdir. Suhbat orqali turli 
yoshdagi odamlarning tafakkuri, aql-zakovati, xulq-atvori, qiziqishi, ziyrakligi, 
bilim saviyasi, e’tiqodi, dunyoqarashi, irodasi to‘g‘risida ma’lumotlar olinadi, 
Suhbat chog‘ida o‘zaro izchil bog‘langan savollar beriladi: 
− Xotira deb nimani aytiladi?
− Xotira idrok qilingan narsa va hodisalarni esda qoldirish, mustahkamlash 
hamda zarur vaqtda esga tushirishdan iborat psixik jarayondir. 
− Xotiraning nerv-fiziologik asoslari nimalardan iborat? 

---

49 
− Xotiraning nerv fiziogik asoslari bosh miya katta yarim sharlari qobig‘ida 
muvaqqat nerv bog‘lanishlarining hosil bo‘lishi, mustahkamlanishi va keyinchalik 
faollashuvidir. 
− Xotiraning samaradorligi nimalarga bog‘liq?
− Esda olib qolishda harakatning tugallanmaganligiga, shaxsning qiziqishi va 
mayllariga, faoliyatga munosabati, kayfiyati va irodaviy zo‘r berishiga, 
xarakterologik sifatlariga bog‘liq. 
− Xotiraning qanday turlari mavjud?
− Harakat, obrazli, so‘z-mantiq, emotsional, qisqa va uzoq muddatli, operativ, 
ixtiyorsiz, ixtiyoriy, produktiv, reproduktiv, faol va sust xotira turlari bor.
Suhbat paytida fikrlar mantiqiy izchillikka ega bo‘lishi shart. Biroq 
mashg‘ulot sinaluvchilarni toliqtirib qo‘ymasligi, ularning yoshiga, saviyasiga, 
mutaxassisligiga mutlaqo mos bo‘lishi zarur. 
Dialog shaklidagi suhbatlar ham o‘z ko‘lami, mohiyati, mazmuni, shakli, 
xususiyati, sur’ati, mavzusi, obyektga yo‘nalganligi bilan bir-biridan farqlanadi. 
Suhbatning yana bir turiga misol: 
− Opajon, eson-omon yuribsizmi? Uydagilaringiz yaxshimi?
− Opang qoqindiq, ming qatla shukur, tinch yuribmiz. 
− Nechuk, qanday shamol uchirdi?
− Ko‘zimdan o‘taverding, o‘taverding, keyin yo‘lga otlandim. 
− Qiynalmasdan yetib keldingizmi?
− Aytarli qiynalmadim. Avval avtobusga, so‘ng tramvayga o‘tirdim, lekin 
metroga tushgim kelmadi. 
Suhbat metodining yuqorida ta’kidlangan ijobiy jihatlari bilan birga ayrim 
zaif tomonlari ham mavjud. Qaytariq so‘zlar, «g‘aliz» iboralar, nutqning tezligi, 
fikrning mavhumligi, zerikarligi muvaffaqiyatsizlikka sabab bo‘ladi. Shuningdek, 
savol-javobning bir xil shaklda emasligi, sinaluvchida o‘ziga xos ishlash uslubi, 
oshkoralik yetishmasligi, iymanish, uyalish atroflicha ma’lumotlar olishni 
qiyinlashtiradi va shu sababli boshqa metodlarga murojaat qilishga to‘g‘ri keladi. 

---

50 
Faoliyat mahsulini tahlil qilish metodi. Inson xotirasi, tafakkuri, qobiliyati va 
xayolining xususiyatlarini aniqlash maqsadida bu metod ontogenez psixologiyasida 
keng qo‘llanadi. Bolalar chizgan rasmlar, yasagan o‘yinchoqlar, modellar, yozgan 
she’rlarni tahlil qilish orqali ularning mantiqiy xotirasi, tafakkuri, texnik, badiiy va 
adabiy qobiliyati, ijodiy xayoli yuzasidan materiallar to‘plash mumkin. Mazkur 
metoddan foydalanishda mahsulotni yaratgan shaxs bevosita ishtirok etmaydi. 
Obyekt bilan subyekt o‘rtasida muloqot o‘rnatish uchun shaxsning psixikasi 
to‘g‘risida sirtdan muayyan hukm va xulosa chiqariladi. Ijodiy faoliyat 
mahsullariga kundalik, sxema, ixtiro, diagramma, kashfiyot, qurilma, asbob, texnik 
model, moslama, milliy kashtachilik, hunarmandchilik, zargarlik buyumlari, 
referat, kurs va malakaviy bitiruv ishlari, ilmiy ma’ruza, konspekt, taqriz, tezis, 
maqola, 
ko‘rsatmali qurollar, loyiha, magistrlik, nomzodlik, doktorlik 
dissertatsiyalari va hokazolar kiradi. Bular turli yoshdagi va jinsdagi odamlar, har 
xil kasb egalari tomonidan yaratilgan bo‘lishi va shunga ko‘ra shakli, mazmuni, 
sifati, originalligi, katta-kichikligi, xususiyati, mazmun­mohiyati bilan bir-biridan 
keskin tafovut qilishi mumkin. 
Ijodiy faoliyat mahsullarini tahlil qilish orqali bolalar, o‘quvchilar, talabalar, 
konstruktorlar, olimlar, hunarmandlar, ishchilar, keksa yoshdagi qariyalar psixik 
xususiyatlari, mahorati, salohiyati, ijodiyoti to‘g‘risida ma’lumotlar to‘plash 
mumkin. Lekin insondagi psixik o‘zgarishlar, kamol topish va bularning kechishini 
ifodalovchi materiallar yig‘ish uchun bu metodning o‘zi yetmaydi. Shuning uchun 
inson psixikasini o‘rganish maqsadida boshqa metodlardan ham foydalanish 
ma’qul. 
Tajriba (eksperiment) metodi. Bu metod turli yoshdagi odamlar (chaqaloq, 
bola, o‘spirin, balog‘atga yetgan va qarilar)ning psixikasini chuqurroq, aniqroq 
tadqiq, qilish metodlari ichida eng muhimi hisoblanadi. Eksperiment metodi 
yordamida sun’iy tushunchalarning shakllanishi, nutqning o‘sishi, favquloddagi 
holatdan chiqish, muammoli vaziyatni hal qilish jarayonlari, shaxsning his-
tuyg‘ulari, xarakteri va tipologik xususiyatlari o‘rganiladi. Inson psixikasining 
nozik ichki bog‘lanishlari, munosabatlari, qonuniyatlari, qonunlari, xossalari, 

---

51 
murakkab mexanizmlari tekshiriladi. Buning uchun eksperiment materialini 
tekshiruvchi sinchkovlik bilan tanlashi, obyektiv tarzda har xil holat va vaziyatlarni 
yaratishi, bunda sinaluvchining yoshi, aql-idroki, xarakter, xususiyati, his-tuyg‘usi, 
qiziqishi va saviyasiga, turmush tajribasiga, ko‘nikma va malakalariga e’tibor 
berishi lozim. 
Tajriba metodi o‘z navbatida tabiiy va laboratoriya metodlariga ajratiladi. 
Tabiiy metod psixologik-pedagogik masalalarni hal qilishda qo‘llanadi. Bu 
metodning ilmiy asoslarini 1910 yilda A.F.Lazurskiy ta’riflagan. Tabiiy metoddan 
foydalanishda ishlab chiqarish jamoalari a’zolarining, ilmiy muassasalar 
xodimlarining, o‘qituvchilar, keksaygan kishilarning psixologik o‘zgarishlari, 
o‘zaro munosabatlari, ish qobiliyatlari, mutaxassislikka yaroqliligi muammolarini 
hal qilish nazarda tutiladi. Tabiiy sharoitda inson psixikasini o‘rganishda 
sinaluvchilar (bog‘cha bolalari, maktab o‘quvchilari, ishchilar, dehqonlar, xodimlar 
va hokazolar)ning o‘zlari bexabar bo‘lishi, ta’lim jarayonida berilayotgan bilimlar 
tadqiqot maqsadiga muvofiqlashtirilishi, katta yoshdagi odamlarga tarbiyaviy ta’sir 
o‘tkazish kundalik mehnat tarzi doirasida amalga oshirilishi, zavod va fabrikada 
esa moddiy mahsulot ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilishi lozim. 
Laboratoriya (klinika) metodi ko‘pincha individual (goho guruh va jamoa) 
shaklida sinaluvchilardan yashirmay, maxsus psixologik asboblar, yo‘l-yo‘riqlar, 
tavsiyalar, ko‘rsatma va ilovalardan foydalanib olib boriladi. Hozir inson 
psixikasidagi o‘zgarishlarni aniqlaydigan asboblar, murakkab elektron hisoblash 
mashinalari (displeylar), qurilmalar, moslama va jihozlar mavjud. Ular odamdagi 
psixologik jarayonlar, holatlar, funksiyalar, vujudga kelayotgan yangi sifatlarni 
qayd qilish va o‘lchashda qo‘llanadi. Ko‘pincha detektorlar, elektron va radio 
o‘lchagichlar, 
sekundomer, 
refloksometr, 
xronorefleksometr, 
lyuksmetr, 
anomaloskop, 
taxistoskop, 
audiometr, 
esteziometr, 
elektromiogramma, 
elektroensefalogramma kabilardan foydalaniladi. 
Laboratoriya metodi yordami bilan diqqatning sifatlari, sezgi, idrok, xotira va 
tafakkurning xususiyatlari emotsional
 
hamda irodaviy va aqliy zo‘riqish singari 
murakkab psixik holatlar tekshiriladi. Ko‘pincha laboratoriya sharoitida kishilar 

---

52 
(uchuvchi, shofyor, operator, elektronchilar) va kutilmagan tasodifiy vaziyatlar 
(halokat, portlash, izdan chiqish, shovqin ko‘tarilishi)ning modellari yaratiladi. 
Asboblarning ko‘rsatishi bo‘yicha o‘zgarishlar, rivojlanish dinamikasi, jismoniy va 
aqliy toliqish, emotsional-irodaviy, asabiy zo‘riqish, jiddiylik, tanglik qanday sodir 
bo‘layotganini ifodalovchi ma’lumotlar olinadi. 
Tajriba aniqlovchi, tarkib toptiruvchi (tarbiyalovchi) va tekshirish (nazorat) 
qismlariga bo‘linadi. Tajribaning aniqlovchi qismida psixik xususiyat, jarayon yoki 
holat o‘yin, mehnat, o‘qish kabi faoliyatlarda tadqiq qilinadi. Tadqiqot obyektining 
aynan shu paytdagi holati, imkoniyati aniqlanadi, lekin tekshiruvchi sinaluvchiga 
subyektiv ta’sir o‘tkazmaydi. Shu pallada sinaluvchiga hatto, yo‘llovchi savollar 
bilan ham yordam bermaslik tajribaning printsipi hisoblanadi. 
Tarkib toptiruvchi tajribada sinaluvchilarda biror fazilatni shakllantirish, 
shuningdek, ularga maqsadga muvofiq muayyan malakani, yo‘l-yo‘riq va usulni 
o‘rgatish rejalashtiriladi. Tajriba yakka, guruh va jamoa tarzida o‘tkazilishi 
mumkin. Buning uchun tajriba materialining hajmi, ko‘lami, qancha vaqtga 
mo‘ljallanganligi, nimalar o‘rgatilishi, sinaluvchilarni psixologik jihatdan 
tayyorlash oldindan belgilab qo‘yilishi shart. 
Tekshirish (nazorat) tajribasida tarkib toptiruvchi bosqichda shakllantirilgan 
usul, vosita, yo‘l-yo‘riq, ko‘nikma, malaka va shaxs fazilatlarining darajasini, 
barqarorligini aniqlash, ta’sirchanligiga ishonch hosil qilish uchun mohiyati har xil 
mustaqil topshiriqlar beriladi. Tekshirish tajribasi orqali tarkib toptiruvchi 
eksperimentning samarasi o‘lchanadi. Mazkur tajribada ham tekshiruvchi 
sinaluvchiga mutlaqo yordam berishi mumkin emas, aks holda tadqiqot o‘tkazish 
printsipi buziladi. 
Aniqlovchi, tarkib toptiruvchi va tekshiruvchi tajribalarda yig‘ilgan 
ma’lumotlar, miqdor-statistik metodlardan foydalangan holda ishlab chiqiladi, 
shuningdek, miqdor tahlili o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘riladi. Statistik metodlar 
yordamida insonning bilish jarayonlari bilan uning individual-tipologik 
xususiyatlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqligi va ta’siri (korrelyatsiyasi) bilish 
jarayonlarining his-tuyg‘u bilan boshqarilishi, aql-zakovat omillarini tahlil qilish 

---

53 
amalga oshiriladi. So‘ngra miqdorning hamda qo‘llanilgan metodikaning 
ishonchlilik, aniqlilik darajasi aniqlanadi. Ungacha ham matematik statistikaning 
sodda metodlaridan foydalanib ayrim hisoblashlar, masalan, o‘rtacha arifmetik 
qiymat, miqdorlarni tartibga solish va medianani hisoblash, kvadrat chetga og‘ishni 
topish va boshqalar amalga oshiriladi. 
Hozir injener (muhandis) psixologlar matematiklar bilan hamkorlikda inson 
psixikasining modelini yaratish ustida tadqiqot ishlarini olib bormoqdalar, 
shuningdek, mediklar, fiziologlar, kibernetiklar psixikani programmalashtirishni 
nihoyasiga yetkazmoqdalar. Ishlab chiqarishdagi “sun’iy intellektlar”, robotlar, 
EHMlar ana shu izlanishlarning dastlabki samarasi hisoblanadi.