O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

variantlari 
Kuzatish metodi 
Tashqi (obyektiv kuzatish) 
Ichki (o’z-o’zini kuzatish) 
Erkin kuzatish
Standartlashtirilgan kuzatish 
Guruh ichida kuzatish 
Guruh tashqarisida kuzatish 
So’rov metodlari 
Og’zaki so’rov 
Yozma so’rov 
Erkin so’rov (suhbat)
Standartlashtirilgan so’rov 
Testlar metodi 
Test-so’rov 
Test-topshiriq 
Proyektiv test
Intellekt testlari 

---

41 
Klinik test 
Sotsiometrik test 
Eksperiment 
Tabiiy eksperiment
Laboratoriya eksperimenti 
Shakllantiruvchi 
eksperimenti 
Modellashtirish 
Matematik modellashtirish
Mantiqiy modellashtirish 
Texnik modellashtirish
Kibernetik modellashtirish 
Faoliyat natijalarini o’rganish 
Grafologiya 
Rasmlarni o’rganish 
2.2.B.G.Ananevning tadqiqot metodlari kllasifikatsiyasi 
B.G.Ananev psixikani o‘rganish metodlarini to‘rt guruhga ajratib, ularni 
tashkiliy, empirik (amaliy), natijalarni qayta ishlash yoki statistik natijalarni 
sharhlash metodlari deb nomlagan. Bu guruhlar o‘zining maqsad va vazifasi 
bo‘yicha yana bir nechta toifa hamda turlarga bo‘linadi. Quyida mazkur 
metodlarning umumiy va o‘ziga xos xususiyatlari hamda qiyosiy tavsifi berildi. 
Tadqiqot metodlarining birinchisi, ya’ni tashkiliy guruhi o‘z ichiga qiyoslash, 
longityud (uzluksiz), kompleks (ko‘pyoqlama) deb atalgan turlarni oladi. 
Qiyoslash metodidan umumiy psixologiya, sotsial psixologiya (katta yoki kichik 
guruhlarni hamda ularning har xil toifalarini o‘zaro taqqoslash), tibbiyot 
psixologiyasi (sog‘lom va bemor kishilarning psixik xususiyatlarini qiyoslash), 
sport psixologiyasi (sportchilarning holati, uquvliligi va ishchanligini o‘zaro 
taqqoslash) kabi fanlarda unumli foydalaniladi. 
Ontogenez psixologiyasida esa qiyoslash metodi turli yoshdagi odamlarning 
bilish jarayonlari, shaxs xususiyatlari, bilimlarni o‘zlashtirishi, aqliy qobiliyati, 
salohiyati, rivojlanish dinamikasi, jinslarning tafovutlari va o‘ziga xosligi kabilarni 
o‘rganishda qo‘llanadi. Psixologlardan L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, A.A.Smirnov, 
B.G.Ananev, D.B.Elkonin, P.Ya.Galperin va ularning shogirdlari olib borgan 
tadqiqotlar (chaqaloqlik, go‘daklik, ilk bolalik, kichik maktab yoshi, o‘smirlik, 
o‘spirinlik yosh davrlarini o‘zaro solishtirish) shu metoddan foydalanib amalga 
oshirilgan. Keyingi yillarda xalq ta’limi tizimi va ishlab chiqarishda «inson omili» 

---

42 
muammosining ko‘tarilishi, vaqt taqchilligi, ishchanlik imkoniyati, psixologik 
moslik masalalarining alohida ahamiyat kasb etishi mazkur metodni keng 
qo‘llashni taqozo etmoqda. Bundan tashqari, tajribada olingan ma’lumotlarning 
ishonchliligini 
oshirishda 
ham 
qiyoslash 
metodi 
qo‘llanadi. Ayniqsa, 
sinaluvchilardagi o‘zgarishlarni ajratib olib qarash, tadqiqotning bosqichlarini 
alohida-alohida tahlil qilish, masalan, tajribaning birinchi bosqichi turli yoshdagi 
va jinsdagi odamlarga qanday ta’sir etganini aniqlash va hokazolar bu metodga 
diqqat-e’tibor ortib borayotganidan dalolatdir. 
Umumiy psixologiyada qiyoslash metodi bilan bir davrda longityud (uzluksiz) 
metodi ham qo‘llanadi. Uning boshqa metodlardan farqi bir yoki bir nechta 
sinaluvchilar uzoq muddat, hatto, o‘n yillab tekshirilishidir. Longityud metodidan 
psixologlardan 
nemis 
V.Shtern, 
fransuz 
R.Zazzo, 
rus 
psixologlari 
N.A.Menchinskaya, A.N.Gvozdev, N.S.Leytis, V.S.Muxina va boshqalar ko‘p 
yillardan beri foydalanmoqdalar. 
Mazkur metod orqali bir xil jinsli (Hasan-Husan, Fotima-Zuhra) yoki aralash 
jinsli (Hasan-Zuhra, Fotima-Husan) egizaklar kuzatilgan. Shuning uchun qator 
tadqiqotlarning “ona kundaligi” (N.A.Menchinskaya, V.S.Muxina) deb nomlanishi 
bejiz emas. Uzoq vaqt bir shaxsni (kichik guruhni) kuzatish unda paydo 
bo‘layotgan yangi fazilatlarning rivojlanish dinamikasini, xulq-atvoridagi illatlarni 
(xatti-harakat) va ularning oldini olish tadbirlarini, murakkab psixologik 
munosabatlari, ichki bog‘lanish qonuniyati, mexanizmi to‘g‘risida mukammal, 
ishonchli, barqaror ma’lumotlar to‘plash imkonini yaratadi. 
Longityud metodi yordamida subyektiv omillarning o‘ziga xosligini, obyektiv 
shart-sharoitlar va ijtimoiy muhitning sinaluvchiga ta’siri o‘rganiladi. Chunonchi, 
egizaklarning o‘xshashligi va tafovuti, ta’sirlanishi, his-tuyg‘usining o‘zgarishi, 
kishilar o‘rtasidagi individual farqlar (ishchanligi, temperamenti, oliy nerv faoliyati 
tizimi va hokazolar) bo‘yicha ma’lumotlar olish longityud metodi bilan amalga 
oshadi. 
Hozirgi davrda fan va texnika taraqqiyoti psixologik tekshirishlarning 
ilmiyligini yanada oshirish uchun (subyektiv omillarning ta’sirini kamaytirish 

---

43 
maqsadida) yaxlit dastur asosida boshqa fanlar (tibbiyot, fizika, fiziologiya, 
biologiya, sotsiologiya, kibernetika, statistika, falsafa, mantiq va hokazolar) bilan 
birgalikda tadqiqot ishlari olib borishni taqozo etmoqda. Amaliy yo‘sindagi 
ilmiy-tadqiqot ana shu ko‘p qirrali (kompleks) yondashishni talab qiladi. 
Psixologiya sohalarida (psixofiziologiya, kosmos, tibbiyot psixologiyasi, 
muhandislik yoki aviatsiya psixologiyasida tadqiqot obyektiga tizimli yondashish 
tamoyili amalga oshirilmoqda. Kompleks metod yordamida o‘rganilayotgan 
obyektdagi o‘zgarishlar turli nuqtai nazardan tahlil qilinadi yoki ularga har xil 
yondashiladi. Masalan, bolada oddiy bilimlarni o‘zlashtirish xususiyati psixologik 
jihatdan tekshirilayotgan bo‘lsa, kompleks yondashish ta’sirida ana shu 
o‘zlashtirishning falsafiy, mantiqiy, fiziologik, ijtimoiy, biologik xususiyatlari 
yoritiladi. Aytaylik, keksayishning biologik omillarini o‘rganish uning psixologik, 
fiziologik, mantiqiy jihatlarini yoritishga xizmat qiladi. 
Kompleks dastur yordamida amalga oshirilgan tadqiqot natijalari ilmiy 
ahamiyatga molik bo‘lib, insonshunoslik muammolarini hal qilishda katta yordam 
beradi. 
Ilmiy tadqiqot metodlarining ikkinchi guruhi empirik metodlardan iborat 
bo‘lib, bu guruhga kuzatish (o‘zini o‘zi kuzatish), eksperiment (tabiiy, 
laboratoriya), test, anketa, so‘rov, sotsiometriya, suhbat, intervyu, faoliyat jarayoni 
va uning mahsulini tahlil qilish, tarjimai hol (shaxsiy guvohnoma, hujjat, turmush 
faoliyati voqealarini tahlil qilish) kabilar kiradi va ular sinash, tekshirish, diagnoz 
(aniqlash) va prognoz (oldindan belgilash) vazifalarini bajaradi. Insonda 
tug‘ilganidan umrining oxirigacha sodir bo‘ladigan psixologik o‘zgarishlarni 
chuqurroq va obyektivroq tadqiq etish uchun empirik metodlardan navbati bilan 
foydalanish yaxshi natija beradi. 
Ilmiy tadqiqot metodlarining uchinchi guruhi natijalarni qayta ishlashga 
mo‘ljallangan bo‘lib, ular statistik (miqdor) va psixologik (sifat) tahlil turlariga 
bo‘linadi. Psixologik-pedagogik tadqiqotlarda ko‘pincha quyidagi statistik 
metodlardan foydalaniladi. 

---

44 
To‘plangan miqdorlarni ishlab chiqishda mana bu formulalarni qo‘llash 
mumkin: 
1
) 
M ═ υ ∕ n formulasi o‘rtacha arifmetik qiymatni topish uchun ishlatiladi. 
M—yig‘indi, υ — variation miqdor, n — sinaluvchilar yoki obyektlarning 
sanog‘ini bildiradi. 
2)