O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

 
σ
 
= √ c ∕ n − 1 formulasi son qatoridagi o‘rta kvadrat og‘ishni hisoblashda 
yoki standart og‘ishni aniqlashda ishlatiladi. σ — kvadratik og‘ish, c — dispersiya, 
n — miqdor. 
3) S= Σ (υ — M)
2
— son qatoridagi miqdorlar tarqoqligini aniqlash 
formulasi. U ba’zan “S” — dispersiya deb ham ataladi.
4) Psixologik tajribalarda olingan miqdorning, qo‘llangan metodikaning 
ishonchlilik darajasini aniqlash uchun Styudent mezonidan foydalanish mumkin: t 
═ ( X − X ) ∕ σ 
Bunda t — ishonchlilik belgisi, X — son qatoridagi yuqori ball, X — o‘rtacha 
arifmetik miqdor, σ — kvadratik og‘ish alomati. 
Psixologik tajribalarda Myordokning ko‘chish
 
foizlarini aniqlovchi formula: ( 
ε − S ) ∕ ( ε − S ) ∙100;
 
bunda ε — sinaluvchilarning to‘g‘ri
 
va noto‘g‘ri javoblarini hisoblashga
 
xizmat qiladi. Ikkala miqdorning
 
nisbati birining ikkinchisidan qay darajada yuqori 
ekanini
 
ko‘rsatadi. Bunda “S” — nazorat, tajriba guruhni anglatadi. 
Tafakkurning so‘z-mantiq
 
tejamkorligi xususiyatini aniqlashda quyidagi 
formula qo‘llanadi (3.I.Kalmikova tadqiqotlarida): 
TST ═ ε R1 ∕ ε R2 ; 
ε R1 — sinaluvchilar topshiriqni bajargani uchun olgan ballar yig‘indisi; ε R2 
— sinaluvchilar maksimal darajada ballar to‘plashi mumkin bo‘lgan imkoniyatlar. 
Topshiriq yechimi uch balli shkala bilan o‘lchanadi. To‘g‘ri yechgani uchun “2” 
ball, noto‘g‘ri yechgani, yechishga intilgani uchun “1” ball va, nihoyat mutlaqo 
yechmagani uchun “0” ball qo‘yiladi. 

---

45 
Yuqoridagi statistik metodlar tajribalarda olingan qiymatlarning ishonchlilik 
darajasini aniqlashga xizmat qiladi. Bunday metodlar haddan tashqari ko‘p va biz 
ularning eng soddalariga to‘xtab o‘tdik, xolos. 
To‘plangan materiallarni psixologik tahlil qilish metodi mazkur fan uchun 
alohida ahamiyatga ega. Unda aniqlovchi, tarkib toptiruvchi (tarbiyalovchi), 
tekshiruvchi tajribalarda olingan har xil shakldagi ma’lumotlar turli printsip, 
pozitsiya, ko‘p qirrali (kompleks) va yaxlit (sistemali) yondashishga asoslanib 
mantiq yordamida psixologik tahlil qilinadi. Barcha fikr va mulohazalar ishonchli 
omillar orqali isbotlab beriladi, psixologik qonuniyat, qonun, xususiyat, xossa, 
holat va kamolotning o‘ziga xosligi asoslanadi. Material alohida guruhlar va 
sinflarga ajratiladi, psixologik voqelikning boshqa jihatlari bilan uzviy sababiy 
bog‘liqligi, ichki murakkab munosabati bayon qilinadi, sinaluvchilar muayyan 
toifalarga kiritiladi va tadqiqotdan yakuniy xulosa chiqariladi. 
Ilmiy tadqiqot metodlarining to‘rtinchisi - sharhlash guruhi genetik va 
donalash metodlaridan iboratdir. Genetik metod bilan tadqiqot davomida 
to‘plangan ma’lumotlar yaxlit
 
holda maqsadga muvofiq yo‘sinda sharhlanadi. Bu 
metoddan foydalanishning asosiy maqsadi - sinaluvchida vujudga kelayotgan 
yangi shaxs fazilatlarining rivojlanishi va bilish jarayonlarining o‘zgarishiga tajriba 
natijasiga suyangan holda ta’rif hamda tavsif berishdir. Shuningdek, bunda mazkur 
fazilat va xususiyatlarning namoyon bo‘lish davri, bosqichi hamda ba’zi 
mashaqqatli daqiqalarga, paytlarga qo‘shimcha sharhlar berish imkoniyati 
tug‘iladi. 
Genetik 
metodga 
asoslanib 
psixik 
o‘zgarishlar bilan rivojlanish 
bosqichlarining bevosita bog‘liqligining ildizi aniqlanadi. Tanlash metodi bilan 
tadqiqot obyektiga kirgan shaxs psixikasidagi barcha o‘zgarishlar, o‘ziga xoslik, 
o‘zaro aloqa, o‘zaro ta’sir va uyg‘unlikning o‘zaro bog‘lanishlari o‘rganiladi. 
Jumladan, inson nutqini idrok qilish uchun sezgi, idrok, xotira, tafakkur 
jarayonlarining bir paytda birgalikda qatnashishi bunga yorqin misoldir. Bunda har 
bir bilish jarayonining ulushi ifodalanadi yoki uning ahamiyati alohida 
ta’kidlanadi, ularning o‘zaro bog‘liqligi asoslab beriladi. 

---

46 
Lekin tajribada to‘plangan ma’lumotlarni sharhlash uchun yuqoridagi 
metodlarning o‘zi yetarli emas. Buning uchun uzilishlarga yo‘l qo‘ymaslik uchun 
yig‘ilgan materiallar maxsus bosqichlarga ajratib sharhlanadi. Tadqiqotning 
birinchi - tayyorlov bosqichida kashf qilinadigan psixologik qonun yoki qonuniyat 
to‘g‘risidagi taxmin, faraz tahlil qilinadi. Tadqiqotning ikkinchi bosqichida tajriba 
o‘tkazish prinsipi, sharoiti, obyektiv va subyektiv omillar bo‘yicha mulohaza 
yuritiladi. Uchinchi bosqichda esa olingan miqdoriy natijalar qayta ishlanadi va bu 
ham o‘z navbatida to‘rt pog‘onaga bo‘linadi: a) empirik materialni birlamchi tahlil 
qilish: alohida olingan yoki topilgan omil, alomat, ko‘rsatkich, mexanizm, 
xususiyat sharhlanadi; b) tahlil qilingan miqdoriy materiallar bilan tadqiqot 
gipotezasi alohida sharhlanadi; v) ikkilamchi tahlil; barqaror, ustun dalillar 
ajratiladi; g) ikkilamchi sintez: psixologik qonun, qonuniyat, topilgan dalil omil 
bilan tadqiqot gipotezasini birlashtirib maxsus xulosa chiqariladi. 
To‘rtinchi bosqich - sharhlashda har bir fakt, alomat, ko‘rsatkich, mexanizm, 
xossa, psixologik jihatdan so‘z-mantiq orqali tahlil qilinadi. Barcha ilmiy-amaliy 
mulohazalar isbotlanadi, buning natijasida hech bir shubhaga, e’tirozlarga o‘rin 
qolmaydi. Ana shu bosqichda tadqiqot yakunlanadi, zarur xulosalar chiqariladi, 
amaliy tavsiyalar beriladi, o‘rganilishi zarur muammoning ahamiyati va istiqboli 
to‘g‘risida mulohaza qilinadi.