O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

3.2. Ong strukturasi va uning asosiy psixologik xarakteristikasi. Yuksak 
psixik funksiyalarning tarkib topishi va ularning tuzilishi 
Nerv sistemasining, ayniqsa uning yuksak uchastkalarining faoliyati uzoq, 
vaqtgacha tekshirilmasdan keldi. 
Rus olimlari nerv sistemasining fiziologiyasini o`rganish sohasida jahon 
miqyosida katta xizmat ko`rsatdilar. Rus fiziologiyasining otasi I.M.Sechenov 
(1829-1905) bosh miyaning materialistik fiziologiya ilmini yaratish yo`llarini 
birinchi bo`lib ko`rsatib berdi. 
1863 yilda uning «Bosh miya reflekslari» nomli mashhur asari bosilib chiqdi. 
Bu asarda Sechenov o`sha vaqtdagi ilg`or fiziologlarning yutuqlariga va o`zi olib 
borgan tekshirishlarga asoslanib, odamning psixik faoliyati qandaydir ismi bor, 
jismi yo`q, moddiy bo`lmagan ruh, jonning mahsuli bo`lmay, balki faqat miyaning 
faoliyatidir, degan fikrni dadil aytdi. Fiziologiya olimi bo`lgan Sechenov 
materialistik monizmning tabiiy-ilmiy asoslarini yaratib berdi. Chernishevskiy va 
undan oldin o`tgan boshqa rus materialistlari materialistik monizmni taraqqiy 
qildirdilar. «Odamdagi psixik va fiziologik hodisalarning ikkovi ham bir xildagi, 
bir-biriga yaqin hodisalar, bir moddiy asosdan kelib chiqadigan hodisalardir», deb 
yozdi Sechenov. Psixik jarayonlarning negizi bosh miya reflekslaridir, degan 
ta`limotni Sechenov birinchi bo`lib ilgari surdi. «Ongli va ongsiz hamma psixik 
hodisalar, deb yozadi u, o`zlarining kelib chiqish jihatidan aslida reflekslardir». 
Shu bilan birga I.M.Sechenov refleksning markaziy qismini, ya`ni miyada bo`ladi. 
P.I.Ivanov jarayonlarni ajratadi, bu jarayonlar, Sechenovning fikricha, psixikani 
vujudga keltiradi. 

---

65 
Miyaning reflektor faoliyatini o`rganish sohasida I.M.Sechenov boshlagan 
ishni I.P.Pavlov mustahkam eksperimental asosga qo`ydi, refleks tushunchasiga 
yangi ma`no berdi, shartli reflekslarning vujudga kelish mexanizmlarini kashf etdi, 
yangi ilm yuksak nerv faoliyati fiziologiyasini vujudga keltirdi, bu nerv faoliyati 
fiziologiyasi materialistik psixologiyaning tabiiy-ilmiy asosi, poydevoridir. 
I.P.Pavlov o`z tekshirishlarining psixologiya uchun ahamiyati borligini 
ko`rsatib o`tgan edi, «bizning tekshirishlarimiz, degan edi u, psixologlar uchun 
juda katta ahamiyatga ega bo`lishi kerak, chunki ular keyinchalik psixologiya 
ilmining asosiy poydevori bo`lishi kerak deb o`ylayman». 
I.P.Pavlovning fikricha, yuksak nerv faoliyatining fiziologiyasi vujudga 
kelishi bilan, «psixologlar, nihoyat, o`zlari tekshiradigan asosiy hodisalarning 
umumiy mustahkam zaminiga, tabiiy sistemasiga ega bo`ladilar, shu bilan ularning 
odamdagi son-sanoqsiz, tartibsiz tuyg`ularini sistemaga solishlari oson bo`ladi. 
L.S.Vigotskiyning mulohazasiga ko`ra, insonning psixik funksiyalarini 
yuksak, madaniy, quyi, tabiiy turlarga ajratishni kiritish mumkin, chunki ularning 
negizida ta`lim bilan insonning oliy nerv faoliyatida birinchi va ikkinchi signallar 
sistemasi o`zaro ta`sirining ifodalanishi yotadi. 
Hozirgi davrda psixologiya fanida psixologik hodisalarni psixik jarayonlarga, 
holatlarga, shaxsning xususiyatlariga ajratish qabul qilinganligi muhim ahamiyatga 
ega. Bunday yondashuvning mavjudligi B.G.Ananev tomonidan strukturaviy 
konsepsiyaning bir tajribasi sifatida qaraladi. Bu voqelik «hodisalarni bir qator 
jabhalari bilan to`ldirishga intilish psixofiziologik xususiyat kasb etib, psixik 
jarayonlar uchun dastlabki materiallarni to`plash imkoniyatini (idrok, tafakkur, 
hissiyot, iroda) beradi». Uning fikricha, dastlabki materiallar, bir tomondan, psixik 
funksiyalar (sensor, mnemik), xulqning, ikkinchi tomondan, elementar motivlari 
(ehtiyoj, ustanovka) hisoblanadi. Olimning mulohazasicha, bu qo`shimchalar 
«genetik ma`no kasb etib, fiziologiyadan miya mexanizmlarini umumpsixologik va 
neyrogumoral regulyatorlarini qamrab olish psixologiyaga o`tishga imkon beradi». 
Lekin ushbu strukturaviy yondashuvning maxsus psixologik deb qarashdan qat`iy 

---

66 
nazar, hozirgi zamon sintetik insonshunosligi uchun umumiy ahamiyatli jihatni 
yuksaklikka ko`tarishga qodir emas. 
Ongsizlik anglab bo`lmaydigan - aniq, ravshan anglash nazorati uchun 
predmet bo`la olmaydigan ko`plab psixik hodisalar to`plami. Ongda har bir 
daqiqada bir vaqtning o`zida cheklangan miqdordagi tasavvurlar bo`lishi mumkin. 
Bunda ushbu damdagi anglanmagan tasavvurlarni biz aniq ong zonasiga oson 
«chaqirishimiz» mumkin («xohlaganing uchun eslading»), lekin juda ko`plab 
psixik boshqarib turuvchilar (regulyatorlar) shunday ishlaydiki, bunda inson na 
faqat o`z-o`ziga hisob bermasligi mumkin, balki buni u hattoki xohlagan taqdirda 
ham uni qila olmaydi. Masalan, soatning aylana shakldagi siferlarini idrok 
qilayotganda bizning ko`z qobig`imizda aylana emas, balki ellips (agar soatga 
yondan qarasak) hosil bo`lishi mumkin, biroq soat qanday holda tursa ham biz 
siferlarni «aylana» sifatida idrok qilamiz. Na faqat subyekt idroki tomonidan 
anglay olmaydigan, balki psixologiyada yangi shug`ullanayotgan kishi uchun ham 
tushunarsiz bo`lgan bu geometrik ma`nodagi hol psixika mexanizmlari tufayli ro`y 
beradi (qarang: doimiylik idrok xossasi sifatida) hissiyotlarning ba`zi qismlari 
(«yaxshi», «madaniyatlilik» bilan sig`isha olmaydiganlarini) ongdan siqib 
chiqariladi, lekin Z.Freyd ta`limotiga ko`ra, ular xatti-harakatni sezilarli holda 
boshqarishda davom etaveradi va hattoki ichki ziddiyatlarga va asab 
kasallariklarini ham keltirib chiqaradi. Psixoanalizning (bu termin freydizm 
tomonidan mustahkam o`rnashib qolgan, shuning uchun har qanday psixika 
tahlilini (analizini) psixoanaliz deb atamaslik kerak) psixoterapevtik amaliyoti 
shunga asoslanganki, siqib chiqarilgan hissiyotlarni topib anglash predmetiga 
aylantirish lozim. Bu psixoanalitikdan juda katta va o`tkir mahoratni talab qiladi 
(o`zini shunday deb hisoblaydiganning ko`pchiligi, afsuski, nafaqat bu borada 
malakasiz, balki manfaatparast hamdir). 
Inson psixikasi bilan yuksak tashkil topgan hayvon psixikasi orasida katta 
farqqa ega bo‘lgan ijtimoiy voqelik hukm suradi. Hayvon o‘z to‘dasidagi 
a’zolariga yaqqol holat bilan bog‘liq bo‘lgan, bevosita favquloddagi vaziyat bilan 
cheklangan hodisalar yuzasidan «o‘zining tili»da xabar uzatishi odatiy hodisa. 

---

67 
Odam undan farqli o‘laroq nutq vositasida o‘z qabiladoshlariga o‘tmish (xotirot), 
hozirgi davr va kelajak to‘g‘risida ma’lumot (axborot) berish hamda ijtimoiy 
turmush tajribalarini uzatish imkoniyatiga ega. Insoniyatning ijtimoiy-tarixiy 
taraqqiyotida til tufayli aks ettirish (in’ikos qilish) imkoniyatlari qayta qurildi, 
oqibat natijada odam miyasida atrof-muhit timsollari, xususiyatlari aniqroq aks eta 
boshladi. Buning natijasida yakkahol shaxs kishilik dunyosi tomonidan orttirilgan 
tajribadan bahramand bo‘la bordi, shuningdek, uning uchun noma’lum hisoblangan 
borliq hodisalari, holatlari, qonuniyatlari to‘g‘risidagi bilimlarga egalik qila 
boshladi. His-tuyg‘ular, ichki kechinmalar, taassurotlar, hayajonga soluvchi 
nafosat timsollar yuzasidan zavqlanishi, maroq olish imkoniyatlari vujudga keldi, 
ularning mazmuni, ma’nosi, mohiyati bo‘yicha o‘ziga o‘zi hisobot berish, ijobiy 
yoki salbiy ta’sir etishini baholash muammolarini keltirib chiqardi. 
Hayvonot olami bilan insoniyatning xabar uzatish vositasi orasidagi farqi 
tafakkurda ham o‘z aksini topadi. Chunki har qanday psixik funksiya boshqa 
turdagi, shakldagi, mazmundagi funksiyalar qobig‘ida namoyon bo‘ladi va 
muayyan shart-sharoitlar vujudga kelganida rivojlanadi. Yuksak taraqqiy etgan 
hayvonlarda amaliy (sodda) tafakkur mavjud bo‘lib, chamalash orqali mo‘ljal 
olishga, 
favquloddagi 
vaziyat 
yuzaga 
keltirgan 
vazifani 
bajarishga 
yo‘naltirilgandir. Hayvonlar, aniqrog‘i maymunlar ayrim hollarda «qurol» yasash 
va undan muayyan masala hal etishda foydalanish hodisalari tajribalarda 
kuzatilgan, lekin ulardan birontasi tafakkurni mavhum tarzda amaliyotga tatbiq eta 
bilmagan. Holbuki shunday ekan, hayvonlar idrok qilish ko‘lamidan tashqariga 
chiqish imkoniyatiga ega emas, binobarin, u yaqqollikdan mavhumlikka o‘ta 
olmaydi, hatto bunday vaziyatni aks ettirish imkoni ham yo‘q. Hayvon yaqqollik, 
bevosita idrok qilishlikni quli bo‘lsa, aksincha inson mavhum fikrlashning 
gultojisidir. Inson bilan hayvon o‘rtasidagi bu boradagi tafovut quyidagilarda 
mujassamlashadi: a) shaxsning xulq-atvori, faoliyati yaqqollikdan mavhum holatga 
o‘tish imkoniyatiga ega; b) favquloddagi vaziyat munosabati tufayli vujudga 
kelishi ehtimol oqibatni oldindan payqash layoqati mavjud; v) qiyinchiliklar 
uchrasa, ularni yengish uchun qo‘shimcha vositalar qo‘llash, o‘zgartirishlar kiritish 

---

68 
bilan ajralib turadi. Shuning uchun avtomobil ishdan chiqsa inson uni sozlaydi, 
yomg‘ir yog‘sa narsalarni panaga oladi, ayb ish qilib qo‘ysa himoyalanish yo‘l-
yo‘riqlarini o‘ylaydi, muammo yechimini qidiradi va hokazo. Shaxs favquloddagi 
vaziyatning quliga aylanmaydi, aksincha u kelajakni ko‘ra bilishga qodir, aql-
farosat esa bashorat qilish imkoniyatini yaratadi. Faoliyat mahsulini oldindan 
payqash, fe’l-atvor oqibatini ilgarilab ketib sezish uquviga egaligi bilan inson 
ustuvorlik qiladi. Hayvonlarning amaliy tafakkuri ularni yaqqol vaziyatdan 
bevosita ta’sirotga bo‘ysunishni taqozo etadi. Shaxsni mavhum fikrlashga nisbatan 
qobiliyati muayyan vaziyatga bevosita bog‘liqlikdan uni xalos etadi. Inson 
bevosita muhim ta’siriga javob berish bilan qanoatlanib qolmasdan, balki uni 
kutayotgan ta’sirini ham bartaraf etish qurbiga egadir. Inson psixikasi bilan hayvon 
psixikasi o‘rtasidagi birinchi farq shaxsning o‘zi anglagan qadriyatga binoan ongli 
xatti-harakat qilish qobiliyati mavjudligidir. 
Shaxsning hayvondan ikkinchi farqi uning mehnat qurollarini yaratish va 
saqlashga layoqatli ekanligi bo‘lib, oldindan tuzilgan reja bo‘yicha ularni yasaydi 
va ulardan muayyan maqsadni amalga oshirishda foydalanadi hamda keyinchalik 
qo‘llash niyatida asrab olib qo‘yadi. Ulardan odamlar hamkorlikda foydalanadi, 
hamkorlik faoliyatida esa qurollar yaratiladi, o‘zaro tajriba almashadi, bilimlarni 
boshqalarga uzatishadi, umumiy saviyaga vorislik tufayli yuksaladi. 
Inson psixikasining hayvondan yana bir farqli tomoni shunda-ki, uning 
ijtimoiy tajribaning boshqalarga uzluksiz ravishda uzatishida aks etadi. Tajribalarni 
instinktiv xatti-harakatlar tarzida o‘zlashtirish hodisasi ham insonga, ham 
hayvonga xos odatdir, lekin shaxsiy tajribaga ko‘ra ijtimoiy tajribaning ustuvorligi 
odamning ongli mavjudodga aylanishining asosiy manbai hisoblanadi. Shaxsni 
ijtimoiy munosabat, ijtimoiy tajriba shakllantiradi, moddiy va ma’naviy qurollarni 
egallash natijasida unda yuksak insoniy funksiyalar (ixtiyoriy xotira, ixtiyoriy 
diqqat, mavhum tafakkur) vujudga keladi va rivojlana boradi. Subyekt tomonidan 
kishilik 
dunyosida 
yaratilgan 
madaniy 
merosni 
o‘zlashtirilishi, ayrim 
o‘zgartirishlar kiritilishi uning kamolotida sifat jihatidan yuksak bosqichni yuzaga 
keltiradi. Yuksak funksiyalar, nutqiy faoliyatning takomillashuvi, mehnatning 

---

69 
hayotiy ehtiyojga aylanishi, ertangi hayot to‘g‘risida mulohazalar tug‘ilishi 
ongning rivojlanishi uchun muhim imkoniyatlar yaratadi. Shu bois inson bilan 
hayvon o‘rtasidagi tafovut tajribaning vorislik funksiyasi kasb etishi bilan 
yakunlanadi. Jismoniy va aqliy faoliyat kundalik zaruratga aylanishi sababli ong 
bevosita nazorat funksiyasini bajara boshlaydi, shuningdek, jamiyat, jamoa, tabiat 
to‘g‘risidagi tasavvurlarini tushunishi, anglash ham uning tasarrufiga aylanadi.