O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

1.3.Psixikaning namoyon bo‘lishi. 
Boshqa fanlarni o`rganish kabi, psixologiyaning o`rganishni ham, avvalo, 
bilish, ma`lumot olish uchun ahamiyati bor. Biz psixologiyani o`rganib, 
voqe`likning g`oyat katta va sifat jihatdan o`ziga xos sohasi - psixik hayot sohasi 
haqida bilim olamiz. Psixika qanday kelib chiqqan, hayvonot dunyosida psixik 
hayot formalari qanday taraqqiy etgan, odam psixikasi tarixan qanday rivojlangan, 
har bir odam tug`ilish paytidan tortib uning ongi qaysi shart-sharoitlarga qarab 
taraqqiy etadi, xarakter qanday vujudga keladi, odamning qobiliyatlari qanday 
shakllanadi - psixologning ilmiy tadqiqotlari ana shu savollarimizga javob beradi. 
Odam tevarak-atrofdagi dunyoni qanday idrok etadi, u qanday esida qoldiradi, 
qanday esga tushiradi va fikr yuritadi, u qanday hislarni ko`nglidan kechiradi, 
odam tevarak-atrofdagi dunyoni o`z ehtiyojlariga moslashtirib, yangi moddiy va 
ma`naviy boyliklarni vujudga keltirib, qanday ish ko`radi - psixologiyani o`rganish 
bilan ana shu masalalarni bilib olamiz. 
Psixologiyani o`rganish odamni psixika haqidagi va psixik hayotning xilma-
xil hodisalari haqidagi bilimlar bilan boyitibgina qolmay, shu bilan birga odam 
aqlini ham o`stirishga yordam beradi. Odam aqlini o`stirish, jumladan, yangi 
bilimlar va ko`nikmalarni tezroq egallash, yangi nazariy va amaliy vazifalarni 
to`g`ri hal qilish qobiliyatini takomillashtirishda, o`z fikrlarini nutqda to`g`ri 
ifodalay bilish va boshqalarning nutqini to`g`ri tushuna bilishda ham o`z ifodasini 
topadi. Albatta, har bir fan bilan shug`ullanish odamni kamolga yetkazadi. Ammo 
psixologiya bu sohada alohida o`rin tutadi. Odam psixologiyani o`rganar ekan, 
avvalo o`z aql-idrokini, uning jarayonlarini bilib oladi, unga diqqat-e`tibor beradi, 
aqlning faoliyatini kuchaytiradigan shart-sharoitni bilib oladi va shu bilan o`z aql-
idrokining ko`proq o`sishiga yordam beradi. 
Psixik hayot hodisalari haqidagi ilmiy bilimlarni egallash shaxs 
dunyoqarashini shakllanishida katta ahamiyatga egadir. Tushunish kishilar 
ongidagi eskilik sarqitlariga qarshi kurashda, jumladan, har xil diniy taassub va 
xurofotlarga qarshi kurashda juda kuchli qurol bo`lib xizmat qiladi. Odam 
psixologiyani o`rganar ekan, o`zidagi psixik hayotni va boshqa kishilar psixikasini 

---

9 
bila oladigan bo`lib qoladi. Bu bilim esa boshqa kishilarni va o`zini yaxshiroq 
tushunishga imkon beradi.
Psixologiyaning bilish, ma`lumot olish uchun ahamiyati shulardan iboratdir. 
Shu bilan birga psixologiya (jumladan, psixologiya metodlari) kishilar amaliy 
faoliyatining har xil turlarida - ta`lim-tarbiya, ishlab chiqarish, mehnat, meditsina, 
sud-huquqshunoslik, harbiy-mudofaa, san`at va boshqa sohalarda ham katta 
ahamiyatga egadir. Pedagogika ishida, ya`ni yosh avlodni o`qitish va tarbiyalashda 
psixologiyaning ahamiyati ayniqsa katta. 
Pedagog o`quvchilarga biron materialni tushuntirar ekan shu materialni 
bolalar qanday o`zlashtirayotganini – ko`ruvchilar qanday idrok etayotganini, eslab 
qolayotganini, fikrlayotganini, ularda diqqat – e`tibor, hissiyot qanday namoyon 
bo`layotganini, bolalarning yosh xususiyatlariga qarab bu jarayonlar qanday ro`y 
berayotganini bilish lozim. 
O`quvchini bilib olish – shu o`quvchining darslarni o`zlashtirish darajasini 
bilish demakdir, shuningdek, o`quvchining psixik xususiyatlarini bilish demakdir, 
uning qobiliyat va havaslari qanaqa ekanligini, uning diqqat – e`tibori, hislari, 
irodasi, xotirasi, tafakkuri qanday zohir bo`lishini bilish demakdir. 
Ta`lim – tarbiya ishida pedagog bolalarni bilimdan bahramand qilish, ularga 
ko`nikma va malaka berish bilangina kifoyalanib qolmay, shuningdek, o`quvchilar 
shaxsining hamma tomonlarini, dunyoqarashi, xarakteri, irodasi, qobiliyati va 
havaslarini takomillashtirishi lozim. Buning uchun esa psixikaning ayrim 
tomonlari qanday sharoitda va qaysi pedagogik usullar yordami bilan 
o`zlashtirishini va takomillashuvini bilmoq kerak. 
Psixologiyaning san`atdagi ahamiyatini ham ko`rsatib o`tmoq kerak. Har bir 
san`atkor (artist, muzikant, rassom va shunga o`xshashlar) kishilarga – 
tomoshabinlarga, tinglovchilarga o`z ijodi bilan ta`sir ko`rsatishni maqsad qilib 
qo`yadi. Buning uchun esa odamning qanday idrok qilishini, qanday fikrlashini va 
qanday his qilishini bilmoq kerak. San`at arbobi obraz yaratish ustida ishlaydi, shu 
obrazning biror badiiy vosita bilan gavdalantiradi. Buning uchun san`atkor obrazni 

---

10 
qanday elementlardan qay tariqa yaratilishini bilishi kerak. U ijodiy faoliyat 
psixologiyasini bilishi shart.
Psixologiyani bilish kundalik turmush uchun ham foydali. Har kim doimo 
boshqa kishilar o`rtasida bo`ladi, muayyan munosabatlar – tanish-bilishlik, oshna-
do`stlik va boshqa shu kabilar tufayli boshqa kishilar bilan aloqa qiladi. Har 
birimizga boshqa kishilarning xarakter, havas, kayfiyatlarini bilib olishga, 
kishilarning bir-birini ajratishga va ularga ta`sir ko`rsatishga to`g`ri keladi.
Bu yerda shuni aytish kerakki, odamzod faoliyatining turli sohalarida 
psixologik bilimlarning amalda qo`llanish psixik hayot hodisalari, uni