O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti
Yoshga bog‘liq sifatlari. Xotiraning neyrofiziologik va bioximik
Yüklə 5,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
9.3.Yoshga bog‘liq sifatlari. Xotiraning neyrofiziologik va bioximik nazariyalari Hozirgi davrda shu narsa ma’lum bo‘ladiki, yuqoridagi samara (effekt) faqat elektr toki yordamidagina emas, balki farmakologik elementlar ta’siri ostida ham kuzatilar ekan. Masalan, barbituratlar bosh miya po‘stlog‘ini tormozlanish holatiga olib keladi; metrazol po‘stloqda kuchli qo‘zg‘alishni yuzaga keltiradi. To‘plangan ma’lumotlarga qaraganda, odamda ko‘nikma hosil qilinib, bir daqiqa o‘tgandan so‘ng barbituratlarni qabul qilish ko‘nikma izining yo‘qolishiga olib kelar ekan; aynan shu doza dori barbituratli ko‘nikma hosil qilingandan so‘ng 30 daqiqa o‘tgach qabul qilinsa, ko‘nikmaning buzilishiga olib kelishi mumkin. Shunga o‘xshash natijalar metrazol bilan o‘tkazilgan tajribalarda ham kuzatilgan; ko‘nikma hosil qilingandan so‘ng 10 sekund o‘tgach, metrazol qabul qilinishi izlarning qo‘pol ravishda buzilishiga olib keladi, 10 daqiqa keyin qabul qilinsa, u holda izlarning kuchsiz saqlanishi namoyon bo‘ladi, 20 daqiqa o‘tganda esa ko‘nikma butunlay saqlangan. Biroq miyaning qo‘zg‘alishiga ta’sir qiluvchi turli moddalar izlarning saqlanishiga turlicha «chuqurlikda» ta’sir qiladilar. Ba’zilari 3-4 kun oldin hosil qilingan ko‘nikmalarni yo‘qotsa, boshqalari izlarning hosil bo‘lishiga ta’sir qiladi. 190 Ma’lum bo‘lishicha, izlarning «konsolidatsiya»lanishini tezlashtiruvchi moddalar ham ma’lumdir. Bunday preparatlarning biri-otrixnindir. Bundan inyeksiya qilinsa, konsolidatsiyani tezlashtirish bilan birga, unga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi moddalarga nisbatan «yashovchanroq» qilib qo‘yadi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan tajribalardan ko‘rinib turibdiki, izlarning mustahkamlanishi ma’lum vaqt talab qiladi va ushbu jarayonda turli kuch bilan ta’sir qiluvchi holatlar hukm suradi. Lekin hayvonlarning individual farqlari mavjud bo‘lib, izlarning konsolidatsiyasi turli hayvonlarda turlicha tezlikda ro‘y beradi. Amerikalik psixolog Mak Gouning ko‘rsatishicha, ko‘nikma tez hosil bo‘ladigan kalamushlarga ko‘nikma hosil qilinadigan 45 sek. o‘tgandan keyin shok 191 berilsa, izlar yo‘qoladi, 30 daqiqadan keyin shok berilsa, u holda izlar saqlanadi; ko‘pincha ko‘nikma asta-sekin hosil bo‘luvchi kalamushlarda (individual-tipologik xususiyatlarga ko‘ra) 45 sekunddan, 30 daqiqadan keyin berilgan shok izlarini bir xilda yo‘qotadi. Bu shuni ko‘rsatadiki, kalamushlarning «tez» guruhlarida izlar 15- 20 daqiqa ichida konsolidatsiya bo‘lishga ulguradi (uzoq vaqtgacha) va ular «sekin» guruhlarida esa izlar konsolidatsiya bo‘lishiga ulgurmaydi hamda uzoq vaqtgacha yaxshi mustahkamlana olmaydi. Inson tomonidan muayyan izlarni o‘zlashtirish degan gap izlarning mustahkamlanganligi emas hali, chunki ularning mustahkamlanishi uchun ma’lum vaqt zarurdir. Bu vaqt ko‘pgina omillarga bog‘liq bo‘lib, jumladan, bular qatoriga individual xususiyatlar va ularning imkonini kiritish mumkin. Fizik iz qolish nazariyasida neyronlardan nerv impulslarining o‘tishi o‘zidan keyin fizik iz qoldiradi deb taxmin qilinadi. Bu nazariya tarafdorlarining fikriga qaraganda, izlarning fizik aks etish sinapslarda yuzaga keladigan elektrik va mexanik o‘zgarishlarda o‘z aksini topadi. Izlarning neyrofiziologik asoslari to‘g‘risida fikr yuritilganda Lorente, Makselein kabi olimlarning reverberlashtirish hodisasini (reverberlashtirish - aylancha aks ettirish demakdir) tatbiq qilinganlarini aytib o‘tish maqsadga muvofiqdir. Ularning ko‘rsatishlaricha, nerv hujayralaridan chiqqan aksonlar boshqa hujayralardagi dendritlar bilan qo‘shilishi natijasida reverberlashtirish hodisasi vujudga keladi. Protoinlar hosil bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lgan holatlar biokimyoviy reaksiyalar deyiladi. Bu hodisani jahon psixologlari uzoq muddatli xotiraning psixofiziologik mexanizmi deb ataydilar. Mak Konnel (AQSh) yomg‘ir chuvalchanglarida tajriba o‘tkazgan. U shartli reflekslarni hosil qilish boshqa reaksiyalardan farqli o‘laroq, biokimyoviy reaksiyalarda (yorug‘dan qochishni mashq qilish) ikki-uch marta kamayib ketishini ko‘rsatgan. Yüklə 5,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|