O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

Xotira samaradorligining asosiy mezonlari. 
 
Aka-uka Yenishlar tomonidan o‘tkazilgan oddiy tajribada eydetik xotiraga 
ega bo‘lgan tekshiruvchiga olma va undan sal uzoqroqda joylashgan ilgak 
tasvirlangan rasm ko‘rsatilgan. Rasm o‘rtadan bo‘lib qo‘yilgandan keyin 
tekshiruvchidan olmani olish istagi kuchayib borayotganligi so‘ralgan. Muayyan 
yo‘l-yo‘riq berilgandan keyin tekshiriluvchi mana bunday holatni tasvirlab beradi: 
ilgak olmaga yaqinlashib, uni iladi va ixtiyorsiz ravishda qatnashchi tomon tortadi. 
Xullas, eydetik obraz harakatchan bo‘lib, subyektning ruhiy ko‘rsatmasi ta’siri 
ostida sifat va miqdor o‘zgarishga yuz tutadi. Eydetik obrazlar, ilmiy 

---

198 
tekshirishlarning ko‘rsatishicha, bolalik va o‘spirinlik davrlarida muayyan muddat 
hukm suradi va vaqtning o‘tishi bilan uning izlari asta-sekin so‘na boradi. 
Psixofarmokologik 
tadqiqotlarning 
ko‘rsatishicha, eydetik obrazlarni 
kuchaytiruvchi kaliy ionlari va shuningdek, uni kuchsizlantiruvchi kalsiy ionlari 
moddalari mavjuddir. Ilmiy izlanishlarda olingan miqdoriy materiallar eydetik 
obrazlar paydo bo‘lishining psixologik ildizlarini chuqurroq ochishga xizmat 
qiladi. 
Tasavvur obrazlari. Tasavvur obrazlari xotiraning yanada murakkabroq turi 
bo‘lib hisoblanadi va ularning xususiyatlari haqida tasavvurga egamiz. Inson 
daraxt, meva, gul to‘g‘risida tasavvurga ega ekanligi shuni ko‘rsatadiki, uning 
ilgarigi tajribalari subyektning ongida shu obrazlarning izlarini qoldirgan. Ilmiy 
tushunchalar talqin qilinganida tasavvur obrazlari eydetik obrazlarga juda yaqindek 
tuyuladi. Lekin eydetik obrazlar haqidagi psixologik tahlil shuni ko‘rsatadiki, 
tasavvur obrazlari unga qaraganda ancha boy bo‘lib, o‘ziga xos xususiyatlari bilan 
ajralib turadi. Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan ajratuvchi farq tasavvur 
obrazlarining polimodallik xususiyatidir. Buning asosiy mohiyati tasavvur 
obrazlari ko‘rish, eshitish, teri orqali sezish izlarining tarkibiy qismlarini 
birlashtiradi. Masalan, meva to‘g‘risidagi tasavvur obrazi uning tashqi ko‘rinishi 
(shakli, rangi), mazasi, og‘irligi, vaznini o‘zaro birlashtirib aks ettiradi. 
Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan asosiy farqi shundan iboratki, u 
o‘z tarkibiga narsa haqidagi tasavvurlarni aqliy jihatdan qayta ishlashni kiritadi va 
jismlarning asosiy xususiyatlarini ajratib, ma’lum bir kategoriyaga birlashtiradi. 
Inson gul obrazini faqatgina esga tushirmaydi, balki uni muayyan bir so‘z yoki 
tushuncha bilan ataydi, xususiyatlarini ajratib ko‘rsatadi, aniq bir kategoriya 
mohiyatiga kiritadi. 
Demak, tasavvur obrazlarida odamning xotirasi idrok qilingan narsaning izini 
sust ravishda saqlabgina qolmay, balki bir qator tasavvurlar bilan boyitadi, narsa 
mazmuni va mohiyatini tahlil qilib, u haqidagi o‘z bilimlari, tushunchalari 
kabilarni tajriba bilan bog‘lovchi ijodiy sermahsul faoliyatni amalga oshiradi. 

---

199 
Bularning barchasi irodaviy sifatlar, aqliy zo‘riqish, asabiy taranglashuv natijasida 
ro‘yobga chiqadi. 
Xullas, tasavvur obrazlari xotiraning murakkab faoliyat mahsuli hisoblanib, 
ular izchil yoki eydetik obrazlarga nisbatan murakkab psixologik hodisadir. 
Tasavvur obrazlari xotira izlarining murakkab turi bo‘lib, uning aqliy jarayon bilan 
yaqinligi inson bilish faoliyatining muhim tarkibiy qismidan biri ekanligidan 
dalolat beradi. 
So‘z-mantiq xotirasi. So‘z-mantiq xotirasi mazmunini fikr va mulohazalar, 
aniq hukm hamda xulosa chiqarishlar tashkil etadi. Insonda fikr va mulohaza turli 
xil shakllar yordamida ifodalanganligi tufayli, ularni ifodalash faqat 
o‘zlashtirilayotgan materiallarning asosiy ma’nosini izohlash, talqin qilib berish 
yoki ularni so‘zma-so‘z ifodalanilishini aynan aytib berishga qaratilgan bo‘lishi 
mumkin. Agar ma’lumot, axborot, xabar, material ma’no jihatdan qayta 
ishlanmasa, u holda materialni so‘zma-so‘z o‘zlashtirish mantiqiy o‘rganish 
bo‘lmasdan, balki, aksincha, mexanik esda olib qolishga aylanib qoladi. 
So‘z-mantiq xotiraning vujudga kelishida birinchi signal bilan bir qatorda 
ikkinchi signallar tizimi asosiyat kasb etadi. Chunki so‘z mantiq xotirasi faqat 
insonga xos bo‘lgan xotiraning maxsus turi hisoblanib, bu xotira turi o‘zining 
sodda shakllari bilan hayvonlarga ham taallukdi bo‘lgan xarakter his-tuyg‘u va 
obrazli xotiralardan ham sifat, ham miqdor jihatidan keskin farq qiladi. Ana shu 
boisdan so‘z-mantiq xotirasi bir tomondan xotiraning boshqa turlari taraqqiyotiga 
asoslanadi, ikkinchidan, ularga nisbatan yetakchilik qiladi. Shu bilan birga boshqa 
barcha turlarning rivojlanishi so‘z-mantiq xotiraning takkomillashuviga uzviy 
bog‘liqdir. So‘z mantiq xotiraning o‘sishi qolgan xotira turlarining 
barqarorlashuvini belgilaydi. 
Ixtiyoriy va ixtiyorsiz xotira. Xotira turlariga nisbatan boshqacha tarzda 
yondashish hollari uchraydi, shu boisdan xotira faoliyati amalga oshirayotgani 
yaqqol, faollik xususiyatlari bilan uzviy bog‘liq ravishda turlarga ajratiladi. 
Masalan, faoliyat maqsadiga ko‘ra ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlarga bo‘linadi. 

---

200 
Ixtiyoriy xotira deganda ma’lum maqsadni ro‘yobga chiqarish uchun, 
muayyan davrlarda aqliy harakatlarga suyangan holda amalga oshirishdan iborat 
xotira jarayoni tushuniladi. Bu faoliyatni, odatda, ong bevosita boshqaradi. 
Ko‘pincha psixologiya fanida ixtiyoriy xotiraga ixtiyorsiz esda olib qolish qarshi 
qo‘yiladi. Bu jarayon ma’lum, kerakli topshiriq yoki vazifa qo‘ysa, esda olib 
qolishga yetaklovchi faoliyat biron-bir maqsadni ro‘yobga chiqarishga 
yo‘naltirilgan taqdirda yuzaga keladi. Biz matematika topishmoqlari 
yechayotganimizda masaladagi sonlarni esda olib qolishni o‘z oldimizga maqsad 
qilib qo‘ymaymiz. Mazkur so‘z-mantiq holatda asosiy maqsad faqat masala 
yechishga qaratiladi, buning natijasida sonlarni (ikkinchi darajali belgi sifatida) 
esda saqlashga hech qanday o‘rin ham qolmaydi. Shunga qaramay, biz ularni qisqa 
muddatga bo‘lsada, esda saqlashga intilamiz, bu holat faoliyat yakunlangunga 
qadar davom etadi. 
Esda olib qolishni maqsad qilib qo‘yish, esda olib qolishning asosiy sharti 
hisoblanadi. Serb psixologi Radoslavevich o‘z tadqiqotida quyidagi hodisani 
bayon etadi. Tajribada tekshiriluvchidan biri sinovni qo‘llayotgan tilning 
tushunmaganligi tufayli uning oldiga qo‘yilgan vazifalarni payqay olmagan. 
Buning oqibatida uncha katta bo‘lmagan tadqiqot materiali 46 marta o‘qib 
berilganiga qaramay tekshiriluvchiga tushuntirilib berilganidan so‘ng, u material 
bilan olti marta o‘qib tanishib, uni takrorlab, qismga ajratib esga qayta tushirishga 
erishgan. 
Xotiraning ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlari xotira taraqqiyotiga ikkita ketma-ket 
bosqichlarini tashkil etadi. Ixtiyorsiz xotiraning turmushda va faoliyatda katta o‘rin 
egallashini har kim o‘z shaxsiy tajribasidan biladi. Ixtiyoriy xotiraning turmushda 
va faoliyatda katta o‘rin egallashini har kim shaxsiy tajribasidan biladi. Ixtiyorsiz 
xotiraning muhim xususiyatlaridan biri maxsus mnemik maqsadsiz, aqliy, asabiy, 
irodaviy zo‘r berishsiz hayotiy ahamiyatga ega bo‘lgan keng ko‘lamdagi 
ma’lumot, xabar, axborot, taassurotlarining ko‘pchilik qismini aks ettirishidir. 
Shunga qaramasdan, inson faoliyatiningturli jabhalarida o‘z xotirasini boshqarish 
zarurati tug‘ilib qolishi mumkin. Xuddi mana shunday sharoitda, holatlarda, 

---

201 
vaziyatlarda, favqulodda kerakli narsalar ixtiyoriy ravishda esda saqlash, esga 
tushirish yoki eslash imkoniyatini yaratadigan xotiraning mazkur turi katta 
ahamiyatga egaligi shubhasiz. 
Qisqa muddatli uzoq muddatli va operativ xotira. So‘nggi paytlarda rus va 
chet el psixologiyasida xotira tadqiqotchilarining e’tiborini esda olib qolishning 
dastlabki, boshlang‘ich daqiqalarida vujudga keladigan holatlar, jumladan, tashqi 
taassurot 
izlarining 
mustahkamlashigacha 
bo‘lgan jarayonlar, holatlar 
mexanizmlar, shuningdek, ularning mustahkamlanish muddatlari o‘ziga jalb qilib 
kelmoqda. Masalan, biror material (shakli, mohiyatidan qat’iy nazar) xotirada 
mustahkam joy olish uchun bu subyekti tomonidan tegishli ravishda qayta ishlab 
chiqilishi, zarur materiallarini bunday ishlab chiqish uchun ma’lum darajada 
muddat talab etilishi tabiiydir. Ana shu vaqt, muddat oralig‘ida xotirada qayta 
tiklanayotgan izlarni konsolidatsiyalash-mustahkamlash deb qabul qilingan. 
Mazkur jarayon inson tomonidan yaqinginada bo‘lib o‘tgan hodisalarni aks 
sadosidan kechinma sifatida kechiriladi va takomillashadi. Inson muayyan 
daqiqalarda, lahzalarda dolzarb paytda bevosita idrok qilinayotgan narsalarni go‘yo 
ko‘rishda, eshitishda davom etayotgandek tuyuladi. Ushbu jarayon kelib chiqishi 
jihatidan beqaror, hatto o‘zgaruvchan, lekin ular shu qadar maxsus tajriba orttirish 
mexanizmlarning faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi, shu boisdan ularning roli 
shu qadar ahamiyatliki, bu jarayonlarga esda olib qolish, esda saqlash, axborotlar, 
ma’lumotlar, xabarlarni qayta esga tushirishning alohida turi sifatida qaraladi. 
Ushbu jarayon, odatda, psixologik fanda qisqa muddatli xotira deb ataladi. 
Juda ko‘p qaytarishlar va qayta tiklashlar natijasida materialni uzoq muddatli 
xotiradan farq qilgan holda qisqa muddatli xotira bir marta hamda juda qisqa vaqt 
oralig‘ida idrok qilish va shu ongdayoq qayta tiklashdan so‘ng qisqa muddatli esda 
olib qolish bilan xarakterlanadi. 
Hozirgi zamon ilmiy adabiyotlarida qisqa muddatli xotiraning quyidagi 
atamalari mavjud: «bir lahzalik», «zudlik», dastlabki, qisqa muddatli va boshqalar. 
Operativ xotira. Inson tomonidan bevosita amalga oshirilayotgan faol, tezkor 
harakatlar, usullar uchun xizmat qiluvchi jarayonni anglatuvchi mnemik holat 

---

202 
operativ xotira deb ataladi. Hozirgi zamon psixologiyasida ushbu holatni namoyish 
qilish uchun ushbu misol keltiriladi: matematik amalni bajarishga kirishar 
ekanmiz, biz uni muayyan bo‘laklarga ajratib hal qilishni maqsad qilib qo‘yamiz. 
Shu boisdan, oraliq natijalarini yodda saqlashga intilamiz, nihoyasiga (oxirga, 
yakunlanishga) yaqinlashgan sari ayrim materiallar esdan chiqa boshlaydi. 
G.Ebbingauz unutishning vaqtga bog‘liqligini tajriba orqali aniqlagan. 
To‘plangan natijalarning ko‘rsatishicha, material yod olingandan so‘ng unutish 
sur’ati tez, keyinchalik u birmuncha sekinlashadi. Bu qonuniyat ma’nosiz ayrim 
bo‘g‘inlarni unutish ustida olib borgan ishlarida tasdiqlangan. Tajribalarning 
ko‘rsatishicha, o‘rganilgan narsalar bir soatdan keyin unutiladi. Materialni 
o‘zlashtirish jarayoni mobaynida, xotirlash natijasida unutish sekinlashib boradi. 
Muvaqqat asab bog‘lanishlari susayishi natijasida qachonlardir sodir bo‘lgan narsa 
va hodisalarning o‘zaro aloqalari xotirada asta-sekin yo‘qolib boradi. Vaqtning 
o‘tishi bilan bir-muncha unutilib borilayotgan yoki unutilib ketilayotgan vaqti 
bog‘lanishlarni, ya’ni assotsiatsiyalarni qaytadan tiklash jarayoni kuch-quvvat, 
xatti-harakatlarni talab qiladi. 
G.Ebbingauz izdoshlari va shogirdlari tomonidan o‘tkazilgan juda ko‘p 
tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, unutish sur’ati materialning ma’noli yoki 
ma’nosizligiga, uning qanchalik anglashilganligiga bog‘liqdir. Material qanchalik 
mazmundor, anglashilgan, tushunib olingan bo‘lsa, u holda unutish ham 
shunchalik sekin kechadi. Lekin ma’noli materialga nisbatan ham unutish avval tez 
sur’atda, keyinchalik esa bu sekinlashadi. Biron bir materialni o‘zlashtirish yoki 
esda olib qolish - insonning ehtiyojlari, qiziqishi, faoliyatning maqsadi bilan 
bog‘liq bo‘lsa, bu material sekin unutiladi. 
Unutishning tezligi esda olib qolingan materialning mustahkamligiga teskari 
proporsional xususiyat kasb etadi. Demak, esda olib qolishning mustahkamligi 
o‘zlashtirilayotgan materialning ma’noga ega yoki ega emasligiga bog‘liqlikdan 
tashqari, yana bir nechta omillar o‘z ta’sirini ko‘rsatadi (qiziqish, xohish, shaxsiy 
ahamiyatga ega ekanligi) va uning faoliyat mazmuniga aylanishiga ham bog‘liq. 

---

203 
Shuningdek, ular kishining shaxsiy, yakkahol xususiyatlariga ham bevosita 
aloqador. 
Yuqoridagi fikr va mulohazalarning isboti uchun G. Ebbingauzning hayotiy 
tajribasidagi misolni keltirib o‘tamiz. U Don Juan Bayronning to‘rtligini 24 soatda 
o‘zlashtirib oladi. Bu to‘rtlik G. Ebbingauz uchun shaxsiy ahamiyat kasb etgan, 
shu bilan birga, uning qiziqish istaklariga mos tushgan. Bunda o‘zlashtirish 
jarayoni quyidagicha ketadi: ikkinchi marta takrorlash 50 foiz vaqtni tejagan, keyin 
vaqt o‘tishi bilan bu to‘rtlikni takrorlash 34 foiz vaqtni tashkil qilgan. Oradan 22 
yil o‘tgandan so‘ng ham bu to‘rtlik hanuzgacha uning ko‘z o‘ngidan ketmagan. 
Xuddi shu g‘azalning boshqa bir to‘rtligini yod olishga harakat qilib ko‘rilganda, 
buning uchun birmuncha ko‘p vaqt talab qilgan hamda 7 foiz vaqt ketgach, bu 
g‘azalning qolgan qismlari yod olinmagan. Demak, bundan shunday xulosaga 
kelishimiz mumkinki, odam uchun katta hayotiy ahamiyatga ega bo‘lgan 
narsalarning ko‘pchilik qismi mutlaqo esdan chiqib ketmaydi. 
1926 yili P.Vilyamson bir bo‘g‘inli so‘zlar asosida tuzilgan materialdan 
foydalanib, A.Ditse va G.Djons (1931 yili) kasr usulidagi matndan olingan 
materialni bir marta o‘qib chiqilgandan so‘ng, olingan materiallarga ko‘ra, unutish 
jarayoni Ebbingauzning ma’nosiz bo‘g‘inlar yordamida tuzilgan materiallar 
asosida o‘tkazilgan tajribasidan farqli ravishda, quyidagicha natija bergan: 
Ebbingauz tajribalarida bir soat ichida 35 foizga keskin pasaygan bo‘lsa, Datse 
Djonslarning tajribalarida unutish 72 foizga, P.Vilyamsonnikida esa unutish 75 
foizga pastlashgan holda egri chiziq hosil qiladi. 
Nemis psixologi Vilyam Shtern (1871-1938) fikricha, bolalarda ham, katta 
yoshdagi odamlarda ham ma’nosiga tushunib o‘zlashtirishga nisbatan mexanik 
egallash kam mahsulotdir. Bu mulohaza haqiqatan ham to‘g‘ri bo‘lib, u Meymon 
fikriga ko‘ra, yosh ulg‘ayishi bilan ma’nosiz materialni esda olib qolish kamayib 
boradi va kam samara beradi, lekin ma’noga ega bo‘lgan bilimlarni esda olib 
qolish esa sezilarli darajada rivojlanib boradi. Shunga o‘xshash omillar boshqa 
psixologlar tomonidan ham to‘plangan bo‘lib, bu haqda boy materiallar umumiy 
psixologiya xrestomatiyalarida o‘z ifodasini topgan. 

---

204 
A.A.Smirnov ma’no anglatmaydigan bo‘g‘inlardan va ma’no kasb etuvchi 
so‘zlardan tuzilgan material asosida tekshirish o‘tkazgan. Katta va kichik 
yoshdagilarda ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda olib qolishni alohida tekshirish, har 
ikkala yosh davrida mazmundor va mazmunsiz materialni esda olib qolishning 
munosabatini tekshirish maqsad qilib qo‘yilgan. 
Ma’no kasb etgan materialni esda olib qolish yosh bolaga nisbatan kattalarda 
ustunligi, lekin ma’nosiz materialni esda olib qolish kichik yoshdagi bolalarga 
qaraganda kam samara bermasligi aniqlangan. Ma’nosiz bo‘g‘inlar nafaqat kichik 
yoshdagi bolalarda, balki katta yoshdagilarda ham yaxshi o‘zlashtiriladi. 
A.N.Leontev tadqiqot ishlarida katta yoshdagilarning ma’nosiz bo‘g‘inlardan 
tuzilgan materialni yaxshi, puxta esda saqlab qolishligi ta’kidlangan. Katta 
yoshdagilar ma’nosiz bo‘g‘inlarni qandaydir mazmun bilan tez va oson bog‘lay 
oladilar. Shuning uchun ularda bolalarga nisbatan ham kuchliroq ma’no kasb etadi, 
shuningdek, ma’no anglatmaydigan materialni o‘zlashtirish jarayoni tez ko‘chadi, 
mahsuldorroq bo‘ladi. Ma’nosiz materiallar egallash uchun iroda kuchi, irodaviy 
sifatlar muhim ahamiyatga egadir. 
Esda olib qolishga hech qanday yo‘nalish berilmay materialni yaxshi olib 
qolinishi kishining jadal faoliyati bilan bog‘liqdir. Faol faoliyat odamlarning xotira 
yo‘nalishi o‘rnini bosib, esda olib qolish uchun berilgan yo‘nalishlar va ularning 
funksiyalarini bajara oladi. Ixtiyorsiz esda olib qolish faol, irodaviy kuch sarflash 
hisobiga amalga oshadi. A.A.Smirnov ma’noli materialni esda olib qolishning 
bolalar uchun yengil ko‘chishi ularning yosh xususiyatlarga bog‘liq narsa 
emasligini ta’kidlab o‘tadi. Chunki bolalar hali tushunib olmagan materialni go‘yo 
ma’nosi yashirinib yotgandek qabul qiladilar. Matn ma’nosining noma’lumligi 
unga nisbatan qiziqish, bilishga intilish, mazmunini izlashga talabchanlik 
uyg‘otadi. Odatda, ma’nosiz so‘zlarni laboratoriya sharoitiga qaraganda kundalik 
turmushda puxtaroq eslab qolinadi. Masalan, ro‘zg‘or yoki bog‘cha uchun sotib 
olinishi zarur bo‘lgan narsalar va boshqalar. O‘zlashtirilayotgan material faol 
faoliyat mazmuniga, predmetiga aylanganda mustahkam esda olib qolinadi, 
mahsuldorligi birmuncha yuqori bo‘ladi. Ular ko‘p narsalarni mexanik esda olib 

---

205 
qoladilar, muayyan ma’noga ega bo‘lgan material mazmunini, mohiyatini hamma 
vaqt ham tushunib olavermaydilar. Bolalar o‘z so‘zlari bilan tahlil qilishlariga esa 
ularda so‘z boyligi yetishmaydi. Bir fikrni ikkinchisi bilan izchil bog‘lay 
olmaydilar. Kichik maktab yoshidagi bolalar bo‘lsa materialni tushunib olishlari 
qiyin bo‘lgandagina ularni, ma’nosini tushungan holda yod oladilar. Shuning 
uchun navbatdagi materialni o‘zlashtirayotganda ham xuddi shu yo‘sinda yod olish 
ular uchun muvaffaqiyatliroq ko‘chadi. Shunday qilib, ular mexanik tarzda esda 
olib qoladilar, buning asosiy sababi esa materialni tushunishning qiyinligi 
hisoblanadi.