O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti
Xotira murakkab psixik jarayon ekanligi, xorij psixologiyasida
Yüklə 5,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
9.5. Xotira murakkab psixik jarayon ekanligi, xorij psixologiyasida
xotira borasidagi psixologik fikrlari Ma’lumotlarga qaraganda, proaktiv va retroaktiv tormozlanish bir faoliyat doirasida ham yuzaga kelishi mumkin, chunonchi, muayyan o‘quv materialini 213 o‘rganish (tanishish), texnik chizmalar ustida ishlash, loyihalarni tahlil qilish kabi jarayonlardir. Ma’lumki, materialning o‘rtasini esda olib qolish uchun boshi yoki oxirini o‘zlashtirishdan qiyinroq, murakkabroq kechadi. Material hajmining ko‘pligi, kattaligi, shuningdek, uning o‘rtasini esda olib qolishga proaktiv va retroaktiv tormozlanish salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Xuddi shu bois, material o‘rtasini esda olib qolish uchun uni bir necha marta takrorlashga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun bir tekis, asta-sekin sur’atga amal yoki rioya qilish yuqori samara beradi, diqqatni mavzuga yoki faoliyat obyektiga puxta to‘plash (markazlashtirish, konsentratsiya), irodaviy aktni unga yo‘naltirish natijasida qo‘zg‘ovchilar, turtkilar miyada mustahkamlanadi. Muvaqqat, vaqtincha unutish jarayoni miya po‘sti hujayralari zo‘riqishi, taranglashuvi oqibatida hamda tashqi, ikkinchi darajali tormozlanish ta’sirida vujudga kelishi kuzatiladi. Bu voqelik tana a’zolari, asab faoliyati tizimi toliqqan holatida esda olib qolishni keskin pasayishi bilan izohlanadi. Asab tizimi, hujayralarning me’yorida ishlashini tiklanishi orqali unutilgan narsalar, subyektlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar asta-sekin esga tusha boshlaydi. Salbiy induksiya va tashqi tormozlanish tomonidan keltirib chiqaruvchi vaqt o‘tishi bilan unutish jarayoni reminissensiya hodisasi bilan aloqaga ega. Esda olib qolishning dastlabki daqiqalari-ga qaraganda muayyan vaqt o‘tgandan keyin esga tushirish to‘laroq aks etar ekan. Katta hajmdagi materiallarni esda olib qolish kezida ham shunga o‘xshash ruhiy hodisa vujudga keladi. Tajribalarning ko‘rsatishicha, reminissensiya hodisasi voyaga yetganlarga qaraganda bolalarda ko‘proq uchraydi, kishi keksayish davrida sal-pal eslash, esga tushirish yanada kuchayadi. Insonning barcha faoliyati turlarida (ta’lim, mehnat), muomalasida, xulq-atvorida hisobga olish joiz. Ma’lumotlar (materiallar)ni esga tushirishdagi qiyinchiliklar ularni eslashning o‘ta kuchli xohishi yuzaga kelishi tufayli namoyon bo‘ladi hamda favqulodda tormozlanishni chaqiradi. Vaqt o‘tishi bilan insonnig boshqa narsalar (obyektlar, subyektlar) bilan chalg‘ishi tormozlanishni pasaytiradi, natijada nimani eslash zarur bo‘lsa, u darrov esga tushiradi. 214 Xuddi shu bois, esga tushirish imkoniyatining yo‘qligi, hatto bu borada tanish jarayoni ham o‘z xususiyatlari bilan to‘la unutishning ko‘rsatkichi bo‘lib hisoblanmaydi. Eng asosiysi, oliy ta’lim tizimida muvaqqat (vaqtincha) unutish bilan sal-pal hamda uzoq muddatli unutish turlarini farqlash joiz, chunki uning oxirgisini takrorlash yordami bilan bartaraf qilinishi mumkin. Ba’zi hollarda talaba bilimini baholash kezidagi anglashilmovchilikning vujudga kelishi muvaqqat (vaqtincha) unutish sharoiti va xususiyatini hisobga olmay, uzoq muddatli unutish sifatida qaror qabul qilishning oqibatidir. Muvaqqat asab tizimi aloqalarini uzoq muddat saqlanishi ularning mustahkamlik, barqarorlik darajasi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Muvaqqat aloqalar kamroq mustahkamlangan bo‘lsa, puxtalik yetishmasa, ular tezgina so‘nadi va aksincha. Shuning uchun har qanday materialni avval boshdan puxta o‘zgartirib olish lozim. Agarda material puxta mustahkamlansa, shuncha uzoqroq esda saqlanadi va kamroq unutiladi. Shuni ta’kidlash joizki, egallanayotgan materialga nisbatan shaxsda moyillik, qiziqish, motivatsiya mavjud bo‘lsa, uni uzoqroq esda saqlashga zamin hozirlaydi. Unutish jarayoni vaqt bilan o‘lchanadi va muayyan sur’at taqozosi bilan ro‘yobga chiqadi. Ebbingauzning ko‘rsatishicha, materialni o‘zlashtirishning dastlabki daqiqalarida unutish jadal kechadi, muayyan vaqt o‘tgandan keyin uning sur’ati pasayadi. Unutish materialning mazmuniga, yangiligiga, tushunishning og’ir yoki yengilligiga kasbiy va ijtimoiy ahamiyat kasb etishiga bog‘liq. Xuddi shu sababdan shaxs tomonidan anglanilgan material asta-sekin, past sur’atda unutiladi. Shunga qaramasdan, nisbatan inson tomonidan anglanilgan material dastlab tez sur’atlar bilan unutila boshlaydi, keyinchalik esa uning kechishi bir oz pasayadi. Mashq qilish, takrorlash, turg‘un, barqaror qiziqishni shakllantirish mumkin qadar unutish sur’atini pasaytiradi. Esda saqlashning shart-sharoitlari xotira o‘tkirligi, mahsuldorligi, samaradorligi uchun muhim ahamiyatga ega. Unutish vaqt (zamon) funksiyasigina bo‘lib qolmasdan, balki unda esda olib qolish, esga tushirish singari tanlovchanlik (saralash) xususiyati mavjud. O‘z mohiyati bilan shaxsning ehtiyojlariga 215 qiziqishlariga, faoliyat maqsadiga bog‘liq, mutanosib, muhim ahamiyatli material, sekin sur’atda unutiladi. Inson uchun hayotiy, ijtimoiy, kasbiy ahamiyatli bir qator voqeliklar materiallar, ma’lumotlar aslo unutilmaydi. Odatda, shaxsning faoliyatda ishtirok etish darajasiga qarab materialning esda saqlanishi aniqlanadi. Ilmiy tadqiqotlarda unutish o‘zlashtirilgan materialning hajmiga bog‘liq ekanligi ta’kidlanadi. Muayyan vaqt o‘tgandan keyin o‘zlashtirilgan, o‘rganilgan materialni esda saqlash foizi uning hajmiga teskari proporsional munosabatda bo‘lishi tasdiqlangan. Agarda bir xil sharoitda (vaziyatda) berilgan materiallar ham sifat, ham miqdor jihatdan o‘xshash bo‘lsa, u holda esda olib qolish jarayonida ularni hisobga olish o‘zlashtirish samaradorligini oshiradi. Masalan, suxandon (diktor) bir bet standart matnni o‘qish uchun ikki daqiqa vaqt sarflasa, xuddi shu hajmdagi materialni o‘qish, uqish, tushunish, anglab yetish uchun talaba uch-to‘rt barobar vaqt ajratadi. Bunda shaxsning individual xususiyatlari, xotira tiplari, uquvchanlik qobiliyati, noyob xislatini hisobga olish joiz. Esda saqlash jarayonida materialning hajmi birlamchi emasligi, unga uning sifati ustuvor ahamiyat kasb etadi. Esda saqlashda yaxlitlik, alohidalik muhim o‘rin egallaydi, chunki mazkur jarayonda matn (mavzu)dagi asosiy holatlar, qonuniyatlar, nazariyalar, qiyosiy tahlillar, yorqin ifodalar, jonli nutq mahsullari o‘z izini qoldiradi. Esda saqlashda keyingi o‘rin ba’zi bir fikriy birliklarga, hatto matn mazmuniga undan ham kuchli e’tibor beriladi. Esda saqlashning muhim xususiyatlaridan biri - bu materialni umumlashgan darajasi bilan bevosita bog‘liqligidir. Jami umumiylikdan mazmuniy-nazariy yo‘nalishga va undan yakka alohidalikka fikran o‘tish esda saqlashning oqilona aqliy vositasi bo‘lib hisoblanadi. Umumlashmalarni umumlashtirish, mavhum holatlarni mavhumlashtirishning fikriy harakatlariga asoslangan materiallar esda saqlashning eng qulay shart-sharoitlari sanaladi. Esda saqlashning sharoitlariga: a) ma’lumotlarning amaliyotga tatbiq etuvchanligi; b) oqilona aqliy usullar yordami bilan oldingi bilimlar o‘zlashtirilganligi; v) ularni vaqti-vaqti bilan chuqurlashtirib borish; g) materiallarni eydetik obrazlar, tasavvurlarga boyitish kiradi. 216 Xotira – insonning o’tmishi tajribasini eslab qolish, fikriy tashkil qilish, saqlash va qayta eslashga yo’naltirilgan ko’plab psixik jarayonlari, hatti- harakatlari, holatlaridir. Tashqi ta’sir natijasida vujudga kelgan nerv va miya qobig’ining ma’lum qismidagi qo’zg’alish – sezish, qabul qilish – ma’lum davrgacha o’z izini qoldiradi, ya’ni tashqi ta’sir to’xtagandan so’ng qo’zg’alishning, sezishning izi saqlanib qoladi. O’sha ta’sir etgan predmetga aloqador bo’lgan, unga qandaydir munosabatda bo’lgan hodisa ta’siri natijasida izlar yana qayta tiklanishi mumkin. Miya qobig’ida saqlanib qolgan shu fiziologik izlarning tiklanishi, qaytadan qo’zg’alishi tasavvur, xotirani vujudga keltiradi. Insonning bilish jarayoni hissiy bilish bilangina cheklanmaydi. Hissiy bilish yoki jonli kuzatish inson bilishining pastki bosqichida vujudga keladi, bu bosqich asosida ijtimoiy mehnat jarayonida ikkinchi yuqori bosqich – aqliy bilish, tafakkur paydo bo’ladi. Hissiy bilish orqali obyektiv reallikdan olingan «materiallar»ni qayta ishlash, ularni munosabatlari, ichki xususiyatlarini aniqlash, muhim va asosiy tomonlarini nomuhimlaridan ajratib olish, ularning qonuniyatlarini ochish aqliy bilish va tafakkurda amalga oshiriladi. Narsa va hodisalar hamda ulardagi xossalarning sezgi va idrok orqali hosil bo’lgan obrazlari nom - nishonsiz yo’qolib ketmaydi - ular miyamizda o’rnashib, saqlanib qoladi va qulay sharoitda yana esimizga tushadi. Ilgari idrok etilgan narsalarning esimizga tushirilgan obrazlari tasavvurlar deb ataladi. Sezgi va idrok kabi, ko’nglimizdan kechgan fikr, hislarimiz va qilgan ishlarimiz ham miyaga o’rnashib, saqlanib qoladi va yana esimizga tushadi. Idrok etilgan va ko’ngildan kechgan narsalarning miyamizga o’rnashib (esimizda qolib), saqlanishi va yana esimizga tushishidan iborat bo’lgan ana shu psixik faoliyat xotira deb ataladi. Xotira jarayonlarini tekshirishda qo’llaniladigan quyidagi usul laboratoriya eksperimentiga misol bo’la oladi: eksperiment qilayotgan kishi tekshirilayotgan kishining oldida o’n ikki so’z qilib beradi. Tekshirilayotgan kishi ana shu eshitgan so’zlarini belgilangan vaqtdan keyin aytadi. Xuddi shunday eksperimentlar qilib, 217 so’zlarni, raqamlarni yoki qanday bo’lmasin boshqa materialni yodlash tezligi, esda nechog’li mahkam saqlash, unutish tezligi va shu kabilarni aniqlash mumkin. Eksperiment o’tkaziladigan sharoitning o’zi tekshirilayotgan kishilarning psixik holatiga, demak, tekshirilayotgan hodisalarga va tekshirish natijalariga salbiy ta’sir etishi mumkin. Masalan, o’quvchining o’ziga berilgan o’quv materialini nima uchun xotirada qoldirish kerakligini bilib, maktabda yoki uyda dars tayyorlashi uning uchun odatdagi bir ishdir, ammo xuddi shu o’quvchining laboratoriya sharoitida, maxsus asboblar qo’llaniladigan odatdan tashqari eksperiment sharoitida, ataylab tayyorlangan eksperiment materialini esga olib qolish jarayoni boshqacha tusda o’tishi mumkin. Ta’lim jarayonida anglashilgan bilimlar, egallangan ko’nikma va malakalar talaba xotirasida saqlanadi. O’quv materialini esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish uchun xotiraning bir necha xil vositalaridan foydalaniladi. Dastlab bilimlar, axborotlar talaba opgiga assotsiativ yo’l bilan kirib boradi. Jumladan, o’rganilayotgan narsa va hodisalarning o’zaro o’xshashligi, yondoshligi, qarama- qarshiligi mavjud bo’lganligi sababli ular yengilroq o’zlashtiradilar. Ba’zan qonun va qoidalar ma’nosiga tushunmay, mexanik ravishda yod olinadi. Lekin unday materiallar esda puxta sakdanmaydi. Ana shuning uchun o’quv materiallari mohiyatini imkoni boricha mantiqiy yo’l bilan esda olib qolish yuksak samaralar beradi. Ayniqsa, esda olib qolishning omilkor usullaridan foydalanish o’zlashtirish sifatini oshiradi. Chunonchi, ma’nosiga ko’ra matndagi so’zlarni fikran guruhlash, matndan tayanch nuqtalarini topish, matn bo’yicha reja tuzish, o’tilgan mavzularni idrok qilgan holda yangi mavzuni takrorlash yaxshi natijalar beradi. O’qituvchi talabalarda esda olib qolish ustanovkalarini hosil qilishda qaysi materialni uzoq muddat saqlashni, qaysi turkumdagi materialni sidirg’asiga emas, balki mohiyatini tushunib olishni, nimalarni aynan esda olib qolishni, qanday axborotlarni o’z so’zi bilan ifodalagan holda xotirasiga joylashning yo’l va vositalarini tushuntirib berishi lozim. Ustanovkalar ta’lim jarayonida obyektiv omil va kundalik zaruriyat ekanligini talaba anglab yetishi shart. Ulardagi oddiy 218 ustanovkalar asta-sekin ijtimoiy ustanovkaga o’sib o’tib, shaxsda qadriyatni vujudga keltiradi. Yüklə 5,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|