O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti
Yüklə 5,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Nazorat savollari:
1. Xayolning inson psixik faoliyatidagi roli deganda nimani tushunasiz? 2. Xayoliy obrazlarni qayta ishlash mexanizmlarini izohlang? 3. Xayol psixologik kategoriya sifatida haqida ma’lumot bering? 4. Xayol xususiyatlari va fenomenlarini aytib bering? 5. Xayol turlari va shakllari to‘g‘risida aytib bering? . 236 11-MAVZU. TAFAKKUR Tayanch tusunchalar: aqliy operatsiya, obrazli tafakkur, mantiqiy tafakkur, taffakur operatsiyalari, analiz-sintez, taqqoslash, abstraksiya, umumlashtirish, konkretlashtirish, klassifikatsiyalash, sistemalashtirish. 11.1.Tafakkurning bilish jarayon sifatidagi mohiyati va shaxs shakllanishida tutgan o‘rni. Tafakkurning nerv-fiziologik asosi Ma’lumki, psixologiya fani tafakkurni o‘rganadigan yagona fan emas, chunki uning ayrim jihatlarini logika, mantiq, falsafa, hatto kibernetika tadqiq qilmoqda. Shuning uchun tafakkur psixologiyasi predmetini aniqlash juda muhim masalalardan biriga aylanib qolmoqda. Umumiy psixologiya darsliklarida tafakkurga berilgan ta’rif turlicha bo‘lib, ikkita yoki uchta muhim xususiyati ta’kidlab o‘tiladi, xolos. Jumladan, P.I.Ivanovning darsligida «tafakkur insonning shunday aqliy faoliyatidirki, bu faoliyat voqelikni eng aniq (to‘g‘ri), to‘liq, chuqur va umumlashtirib aks ettirishga (bilishga), insonning tag‘in ham oqilona amaliy faoliyat bilan shug‘ullanishiga imkon beradi», deb ta’riflanadi. Ushbu ta’rifda tafakkurning to‘la, aniq va umumlashtirilgan holda aks ettirishi ta’kidlab o‘tiladi, xolos, lekin uning xarakterli xususiyatlari bavosita so‘z yordami bilan ifodalanishi muallifning diqqat markazidan chetda qolgan. M.V.Gamezo «tafakkur voqelikning umumlashgan holda va so‘z hamda o‘tmish tajriba vositalarida aks ettirilishi» ekanligi bayon qiladi. U tafakkurning umumlashgan, so‘z vositasida va vositali atrof-muhit hodisalarini aks ettira olishini ta’kidlaydi. Bizningcha, tafakkurga berilgan ushbu ta’rif uning predmetini to‘la ochib berishga qurbi yetmaydi, shuning uchun boshqa manbalarga murojaat qilishga to‘g‘ri keladi. A.V.Petrovskiy tahriri ostidagi darslikda tafakkurga ushbu shaklda ta’rif o‘z ifodasini topgan: «Tafakkur - ijtimoiy-sababiy, nutq bilan chambarchas bog‘liq muhim bir yangilik qidirish va ochishdan iborat psixik jarayondir, boshqacha qilib aytganda, tafakkur voqelikni analiz va sintez qilishda uni bevosita va 237 umumlashtirib aks ettirish jarayonidir». Ta’rifdan ko‘rinib turibdiki, tafakkur yuqorida keltirib o‘tilgan ta’riflardan bir muncha kengroq xususiyatlarni ochib berish uchun xizmat qiladi, biroq uning jihatlari to‘la qamrab olinmagan. V.V.Bogoslovskiy tahriridagi darslikda ham tafakkurga berilgan ta’rif uning umumlashgan va bilvosita aks ettirish xususiyatlari yoritilgan, xolos. Xuddi shunga o‘xshash tafakkur xususiyatlari F.N.Gonobolin, K.K.Platonov darsliklarida ham uchraydi. Bizningcha, tafakkur predmetini belgilash uchun to‘laroq ta’rif O.K.Tixomirovning darsligida berilgan. Tafakkur predmetiga kiruvchi tarkibiy qismlar mana bunday ifodalanadi: «Tafakkur - bu o‘z mahsuloti bilan voqelikni umumlashtirib, bavosita aks ettirishni xarakterlaydigan, umumlashtirish darajasi va foydalanadigan vositalariga hamda o‘sha umumlashmalar yangiligiga bog‘liq ravishda turlarga ajratishdan iborat jarayon, bilish faoliyatidir». O.K.Tixomirov 238 mazkur ta’rifda tafakkurning aksariyat jihatlari va xususiyatlarini ta’kidlab o‘tgan. Lekin tafakkur muammosiga yangicha yondashishlarning paydo bo‘lishi ta’rifni yanada takomillashtirishni taqozo qiladi. Yüklə 5,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|