O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti o’zbek tili va adabiyoti kafedrasi
Ushbu obrazning yuzaga kelish omillari
Yüklə 0,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2 Ushbu obrazning yuzaga kelish omillari
Xoh, bir kichik hikoya bo’lsin, xoh, katta roman barcha asarlarni tahlil qiiishda,albatta, zamon ruhidan kelib chiqib yondashish kerak. Chunki qo’lingizdagi asarda o’sha davr muhiti, yutuq va kamchiliklari, insonlarining qalb kechinmalari hamda hayotiy orzulari aks ettirilgan bo’ladi. Istiqlol davriga kelib xalq hayotini turg’unlik ma’lum bir darajada tark etib, o’z o’rnini sezilarli ravishda rivojlanishga bo’shatib berdi. Insonlar hayotida o’qish, intilish, tadbirkorlik kabi tushunchalar asosiy o’rinni egallay boshladi. Shubhasiz, bu quvonarli hol. “Guruch kurmaksiz bo’lmaydi” deganlaridek, jamiyatimizda katta bir mavqega ega bo’lgan, ammo ma’lum bir marrani zabt etgandan so’ng, asli kelib chiqishini unutgan, insoniylikdan yiroq insonlar ham yo’q emas. Bu kabi insonlarni hayoti davomida topganlaridan, yo’qotgan narsalari ortiqroq ekanligini biz kitobxonlarga uqtirish uchun, “inson ruhining muhandislari” 1 kichik odam obrazidan unumli ravishda foydalanadilar.Ushbu obraz asarlarda asosan odamiylikni, asl insonlarga xos bo’lgan ma’naviyatni bayroq qilib ko’targan holda tasvirlanmoqda. “Marks odamni olijanob qilmoq uchun yashayotgan jamiyatni insoniy qilib qayta qurish lozimligini aytgan bo’lsa, endilikda odamni yaxshilamay turib, jamiyatni yaxshi qilish mumkin emasligi ayon bo’ldi. Yoki shoir aytmoqchi, “Odam tuzalmasa, olam tuzalmas”. Bu shunchaki hikmatomus gap emas. Komillik yo’liga kirgan chin inson har qanday bo’g’iq muhitda ham o’ziga gard yuqtirmay pokligicha qolabilishi lozim” 2 . E’tibor bilan qarasangiz, istiqlol davri o’zbek adabiyotida kichik odam obrazining ma’naviy fazilatlari, katta odam obrazlarining illatlariga qarshi qo’yilgan holda ochib berilgan. Bunday hikoyalarga misol tariqasida “Tarvuz” hikoyasini keltirishimiz mumkin. 1 Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.-Toshkent.,Ma’naviyat,2008.- B 136. 2 Yo’ldoshev Q.Yoniq so’z.-Toshkent.Yangi asr avlodi,2006.- B 84. 17 Hikoyaning bosh qahramonlari qachonlardir yaqin sinfdosh, hamqishloq bo’lgan Xudoyqul (katta odam obrazi) va Omondavlat(kichik odam obarzi) hisoblanadi. Muallif o’quvchiga ularni qachonlardir sinfdosh ekanligini Xudoyqul tilidan xotini Sapuvraga gapirish jarayonida quyidagicha keltirib o’tadi: “…eng yaqin sinfdoshim shu Omondavlat bo’lsa, undanam qaytmaydi” 1 . Omondavlat ham shu sinfdoshini judayam hurmat qilganidanmi, yoki odamgarchilikdanmi qizli bo’lganligi bilan tabriklash uchun oila a’zolari bilan keladi. Do’stini hamon o’ziga yaqin ko’radi. Buni isboti sifatida do’stini kutib, uxlab qolgan Omondavlatning u bilan ko’rishishiga e’tibor beraylik: “Allamahaldan so’ng o’rtog’ining kelib turtishidan uyg’ondi. Sapchib turib quchoqlashib ko’risha ketdi” 2 . Inson yaqinini ko’rgandagina “sapchib turishi” hamda u bilan qo’l uchida emas, balki “quchoqlashib” ko’rishishi mumkin. Demak, Xudoyqul Omondavlat uchun qadrli inson! Lek o’tmishdagi sinfdoshlar, xatto, Omondavlat ham u uchun zarracha ahamiyatga ega emas. Moddiylik xususidagi suhbatdan zerikkan, insonning insoniy tuyg’ulari, bolalik xotiralari haqida do’sti bilan o’rtoqlashishni istagan Omondavlat tilidan keltirilgan jumlalarga e’tibor beraylik: “Sinfdoshlarining ahvolidan so’zladi. Ikki oyda bir marta yig’ilib turishlari, yig’ilganda uch kilo go’shtning pulidan gashtak pul yig’ishlarini aytib, sen ham qo’shilsang o’tirishga, bolalar Xudoyqul bizlarni mensimay ketdi deb yuribdi, bir minnatdan qutulasan, dedi. Xudoyqulning ensasi qotdi. Yo pulni, yo do’stlarini mensimaganday bo’ldi” 3 . Bizningcha, moddiylik jihatidan o’ziga va o’ziga o’xshaganlarga o’xshamagan do’stlarni mensimadi desak maqsadga muvofiq bo’lar edi. Chunki u kabi insonlar hayotida moddiylik ustun. O’zgalar bilan bo’lgan munosabatdan ma’lum bir manfaat kutgan Xudoyqul (uyam ertan-mertan bojxonada ishlaydigan Qobilning oldiga o’tish haqidagi o’zining mas’uliyatini 1 www.ziyouz.uzkutubxonasi.O’.Sobir.Tarvuz.-T.,Kamalak,1993.- B 5 2 O’sha manba. 3 O’sha manba. 18 anglagach, ikki sherikka, aniqrog’I, mehmonlarning guliga takallufni davom ettira berdi), yaqin sinfdoshi Omondavlatning samimiy munosabatiga to’g’ri baho bera olmaydi. Katta odamning :” Bola-chaqa bilan bordi – keldi qilish durustroq bo’ladi, qalinlashish shundan boshlanadi, xotinlar ham, bolalar ham bir- birining otini aytib eslab turushi yaxshi gap” 1 ,- deya tashrif buyurgan do’stiga nisbatan “katta o’ylari”ni qarang: “Omondavlatning qishloqdan qo’ng’iroq qilib indinga bola-chaqasi bilan kelishini eshitib Xudoyqulning ensasi qotdi, nechukdir miyasiga lop etib buyam pul so’rab keladi, bo’lmasa besh-olti yildan beri ko’rishmagan sinfdoshga balo bormidi, degan o’y urildi. Ko’ngli xijil tortib, kelmasayam o’pkalamas edim dedi” 2 . Katta odamlarning o’zi singari o’ylari, kichik odamlar qalbidagi buyuklik oldida zarra misoli. Balki shuning uchundir yuksak tuyg’ularni ko’ra bilmaslik sababi. Axir, barcha o’z darajasidan kelib chiqib atrofga baho beradi. Hikoyada ma’lum bir mansab, ish oldidagi burchlardan ko’ra insoniylikni ustun deb bilgan, inson qadrini oliy qadryatga aylantirgan Omondavlat singari kichik odamlar obrazi ham bor. Ularning ma’naviyatli dunyosi, insoniyligi quruqshagan katta odamlar obraziga zid qo’yilgan holda ochib beriladi. Ularni dastlabki to’qnashishiga e’tibor bering, bolasi uyni biroz to’zitgani uchun jahli chiqqan Xudoyqul Omondavlatga qarata : “- Jon jo’ra oyog’ingdiyam, naskingdiyam yuvib kel vannaga borib” 3 ,- degan gapi uni ko’ngliga nechog’lik og’ir botmasin, bu voqeadan ham yaxshilik qidiruvchi soddadil qahramon: Balog’atga yetganidan beri bunaqa dashnom eshitmagani uchunmi, ko’ngli singandek bo’ldi. Ammo keyinroq picha g’ashligini bosib, shaharda uylar tor, shuning uchun o’zimga sezilmagan ter hidi uyga taralgan chiqar, begona bo’lsam betimga aytarmidi deb o’ylab qo’ydi” 4 . Muallif tomonidan bu holatga : “Chamasi o’ziga shunday deb tasalli berdi” 5 ,- deya ta’rif beriladi. Bu esa har bir voqeadan 1 www.ziyouz.uz kutubxonasi,O’. Sobir.Tarvuz.-Toshkent.,Kamalak,1993.- B 5. 2 O’sha manba. 3 O’sha manba. 4 O’sha manba. 5 O’sha manba. 19 hikmat, ya’ni yaxshilik qidiruvchi, ko’ngli pok o’zbekning asl ko’rinishi emasmi? Bundan tashqari qahramonimiz Olloh berganiga shukur qiluvchi, soddadil insonlar xususuyatlarini ham o’zida mujassam etgan obraz. Yuqorida aytib o’tganimizdek Xudoyqul fikr-u zikri mol-dunyo orttirish bo’lgan, tilida “pul topish ancha mushkul bo’lib ketgani, birovga bergan pulingniyam, molingniyam qaytib olish o’limdan og’irligini” 1 aytib to’xtamaydigan – katta odam. Uning nazdida, u kabi mol-dunyo orttirmagan go’yoki, Omonqul ”kichik odam”lardan – biri. Omonqul - boriga shukur qilishni biladi, hatto, do’stini ham bunga da’vat etmoqchi bo’ladi. Harholda, u do’stining gaplaridan so’ng “hayron bo’ldi, uyning har tarafi yaltirab turushi, televizor, mebellarning bahosini o’ylagan bo’ldi, hovli qurayotgani, qanaqadir chet el mashinasini minib yurganini eshitgan, miyasining bir chekkasida hammasi g’imir- g’imir e’tirozlar uyg’otib, noshukur bo’lmaslikka da’vat qilmoqchi bo’ldi-yu” 2 andisha yo’l qo’ymadimi, yoki birovning dilini og’ritish, xullas, aytmadi. Suhbat davomida dehqonning bir necha oylik daromadi hisoblangan o’n besh mimg so’m, shaharliklar uchun bir kunlik ham daromat manbai emasligini Xudoyquldan eshitgan qahramonimiz holatiga e’tibor bering: “Omondavlat “yog’-e” deya televizordan ko’zini uzib jo’rasiga qaradi, ishonish-ishinmaslikni bilmadi” 3 . Omondavlatning do’sti gapiga ishonib, ko’rayotgan narsasini-da unitgan holda u tomonga tikilishi, uning nechoglik soddaligidan dalolat bersa, bu holat shunchalik lablarning samimiy jilmayishiga ham sababchi bo’ladi. Bolalikdagi do’stining uyiga Omondavlatni sog’inch, bolalik xotiralari yetaklab kelgan edi. Endi u : ” Bu kishi oldingi qadrdon sinfdoshi emas, tamom begona odamga aylanib bo’lganini his eta boshladi, afsuslanishini-da, begonasirashini-da bilmadi. Bilgani shu bo’ldiki, ayni kezda o’zi ham, bola-chaqasi ham ortiqcha ekan” 4 . Soxta tabassum, manfaatga 1 www.ziyouz.uz kutubxonasi,O’. Sobir.Tarvuz.-Toshkent.,Kamalak,1993.- B 5. 2 O’sha manba. 3 O’sha manba. 4 O’sha manba. 20 qurilgan munosabatlar ustunlik qilgan mezbon uyiga Omondavlat singari odamlar ortiqchalik qilishi mumkin, ammo butun olam, kurrai zamin bu kabi ma’naviyatli shaxslarga hamisha muhtoj. Muallif tili bilan aytganda ular baxtni billur qadaxlardagi mayda deb bilmaydi. Ular: “Qishloqning to’yida yelim va spool piyolalarda vino ichib xursand bo’lib yurgan” 1 ,- baxtini birlikda deb biluvchi shaxsdir. Ming afsus bilan e’tirof etishimiz mumkinki, istiqlol davri odamlari erishgan yutuqlari bilan bir qatorda “KATTALIK” kasaliga ham yo’liqmoqdalar. Azizlarim, agar, ushbu kasallik sizning ham vujudingizni kemira boshlagan bo’lsa, darrov undan xalos bo’ling. Umr yo’lida baxt, asl zavq izlab sayohatga chiqqan sayyoh ortiqcha yuklardan xalos bo’lmog’I lozim. Yo’qsa, u yuklarning o’zi seni baxting va hayoting lazzatidan mahrum eradi. Unutma, dunyoni tutib turgan serbargli azim chinor emas, balki uni-da hayotligini ta’minlovchi, ne’mati beminnat – tuproq! Gap inson uning ma’naviy olami xususida ketayotgan ekan, beixtiyor Ulug’bek Hamdamning ushbu jumlalari yodingizga tushadi: “Inson mantiq farzandi. Bas, ichimizga azaldan joylashgan mantiq bizni yorug’lik, ezgulik, adolat va yaratishga undaydi. Aslo zulmat, yovuzlik, g’irromlik va buzg’unchilikka xizmat qilishga chorlamaydi” 2 . Ana shunday mantiqqa ega, qalb amri bilan ish tutuvchi kichik odam obrazlaridan biri Ulug’bek Hamdamning “Uzoqdagi Dilnura” qahramonlaridan biri Yunus tog’a edi. Yunus tog’adagi barcha kichik odam obrazlarida bo’lgani kabi o’zidan ko’ra ko’proq o’zgalarni o’ylash, ular uchun kuyukuvchanlik kabi fazilatlar barcha insoniyat uchun ko’zgu vazifasini o’taydi. Tog’aning o’zga hududdan o’t o’rishgani uchun jiyani yuziga tushirilgan tarsakidan so’ng qanday ahvolga tushganiga e’tibor beraylik: “Hamma yog’I jiqqa ho’l bo’lgan Yunus tog’a suvdan 1 www.ziyouz.uz kutubxonasi,O’. Sobir.Tarvuz.-Toshkent.,Kamalak,1993.- B 5. 2 H.Ulug’bek.Ruhni uyg’otguvchi so’z.-Toshkent.,Turon zamin ziyo,2017.- B 160. 21 chiqa solib, Dadaxonga tashlandi: “Meni ursang, ur, lekin bolaga nega qo’l ko’tarasan, nomard”. Dadaxon kichik va oriq jussali Yunus tog’ani azot ko’tarib oldi- yu suvga yana shaloplatib otib yubordi. - Ah!.. deya qichqirib yubordi tog’a” 1 Og’riq azobi , dard zahmidan o’zi uchun shu birgina so’zni tilidan chiqardi xolos. Shunday ahvolida ham u jiyanini o’ylardi: “Yomon urmadimi seni? – so’radi tog’a ayiq qiyisiga tirmashib chiqarkan” 2 . Jiyani ahvolidan havotirlangan tog’a, o’roq ustiga tushib jarohatlangan oyoq og’rig’ini ham sezmas, sezsa ham parvo qilmasdi. Tog’aning beparvoligi joni og’riq sezmasligidan emas, yaqinini azobga qo’ymaslikdan edi. Agar bunday bo’lmaganida edi biroz fursatdan so’ng bu holat tog’aning hushidan ketishi bilan tugamas edi. O’zgalar uchun kuyikish, o’zidan ham, hatto o’z jonidan ham ularni halovatini aziz deb bilish ko’rib turganingizdek Yunus tog’a singari kichik odam obrazlariga yot. O’tkir Hoshimov tabiri bilan aytganda: “Oyog’i yerdan uzilmagan” 3 ma’naviy qiyofasini saqlab qolgan odan edi – u. Yara qorasonga aylangach, doktorlar bir oyog’ini kesib tashlagandan so’ng, ushbu yara hayotiga zomin bo’lishini bilgan tog’aning jiyani bilan bo’lgan suhbatiga e’tibor bering: “- Mayli, men birortasidan yuboraman, xavotir olmang, -Kozimjon gapni shu ohangda gapirdiki, tog’a jiyanining judayam shoshib turganini tushundi. - Kechir jiyan, ishingni ko’pida seniyam tashvishga qo’ydim… - siniqib uzrxonlik qidi Yunus tog’a… - Hechqisi yo’q, tog’a, tuzalib keting… Lekin kozimjonning ishi ko’p emasmi, qishloqa pul yuborishni unutgandi o’shanda… Tog’a bo’lsa… tog’a boshqa telefon qilmadi…” 4 Hatto, o’limi arafasida ham jiyani halovatini o’ylab , uni qimmatli 1 www.ziyouz.uz kutubxonasi.H.Ulug’bek.Uzoqdagi Dilnura.-Toshkent.,Kamalak,2009,mart-aprel.- B 32. 2 O’sha manba. 3 Hoshimov O’.Daftar hoshiyasidagi bitiklar.-Toshkent.,Sharq,2015.- B 5. 4 www.ziyouz.uz kutubxonasi.H.Ulug’bek.Uzoqdagi Dilnura.-Toshkent.,Kamalak,2009,mart-aprel.- B 32. 22 vaqtini olmaslik uchun, davlati lim-lim bo’lib yotgniga qaramay uni bezovta qilmadi, indamay bu olamdan ko’z yumdi. Yunus tog’a kambag’alchilikda bor- yo’g’I ellik, ellik besh yil umr ko’rgan bo’lsa-da, u bashariyat insonlari uchun odamiylik haykali bo’lib qoldi. Bor - yo’g’ini jiyaniga ilingan tog’aning boshiga dard tushganini bilib turib arzimagan ishlar tufayli “Johil bo’lib yashagandan qashshoqlikda yashash a’loroqdir,- deydi Aristipp. – Chunki qashshoqlar puldan, nodonlar esa odamgarchilikdan mahrumdirlar” 1 Yuqorida biz kichik odam obrazlarining axloqi bilan tanishish orqli ma’naviy olamimizni boyitib oldik. Biz kitobxonlarga ma’naviy saboq berishda Zulfiya Qurolboy qizi o’zining “Xoliq amaki” hikoyasida kichik odam obrazidan o’zgacha bir usulda foydalanadi. Ya’ni, kamsuqum, oddiy xalq vakili bo’lgan Xoliq amakini, negadir hech kim qadrlamaydi, hatto hurmat qilmaydi. Bu holatga muallif quyidagicha ta’rif bergan: “Qishloq ahli teng-to’shlari, hatto bolalar ham uni pisand qilmasligini aniq bilaman. Negadir hamma til-zabotli jonzod borki, o’zini yuqori tutib muomala qilardi.Bolalar ham unga salom berishga erinishardi” 2 . Qishloq ahli Xoliq amakini hurmat qilishi u yoqda tursin, ko’proq tazyiq o’tkazishganiga (Narziqul rais, Norto’xta qo’shnisining unga qilgan zulmi bilan yuqorida tanishgan edik) guvohi bo’lganmiz. Ayniqsa ko’cha bezorilari bilan bo’lgan munosabat, inson dilini o’rtab, tuyg’ularini jumbushga keltiradi. Ular qaysidir mish-mishga tayangan holda Xoliq amakiga qo’l ko’tarish darajasiga ham borishadi. Voqeaning asl kelib chiqishi tafsiloti xususida muallif: “Keyinchalik, ma’lum bo’lishicha, o’sha yigitlarni “o’g’ri” deb atagan kimsa Narziqul rais ekan. Tabiiyki, bu gapni poygakda o’tirgan Xoliq amaki ham eshitgan. Narziqul raisning bir uy odam eshitgan gapi qumga tushgan tomchidek singib, yo’q bo’lib ketgan-u, Xoliq amakining qo’shnisiga xufiya aytgan so’zi “bolalab” ketgan” 3 ,- degan fikrni aytadi. Shu o’rinda beixtiyor O’tkir Hoshimovning hayot haqiqatiga aylangan quyidagi jumlalari 1 100 mumtoz faylasuf.-Toshkent.,Yangi asr avlodi,2013.- B 75. 2 Zulfiya Qurolboy qizi.Qadimiy qo’shiq.-Toshkent.,O’zbekiston,2017.- B 187. 3 O’sha manba. – B 189. 23 yodingizga tushadi: “Boy gerdaysa – salobat. Kambag’al ta’zim qilsa – xushomad. Boy gapirsa – donolik. Kambag’al sukut saqlasa – nodonlik. Boy “Mersades” olsa kamtarlik. Kambag’al velosiped olsa – manmanlik. Boy jinoyat qilsa – sho’xlik. Kambag’al sho’xlik qilsa – jinoyat. Boy o’lsa – motam. Kambag’al o’lsa – “bandalik” 1 . Xoliq amakining aybi kambag’alligi, yoki bir jamiyatning soddadil, indamas kichik odamligidami? Muallif rais bilan bo’lgan ko’ngilsiz voqeadan so’ng: “Narziqul raisni bir umrga yomon ko’rib qoldim” 2 ,- deganidek, shu kabi hodisalardan keyin kitobxonning ham ko’nglida ular kabi ma’naviyatsiz shaxslarga nisbatan nafrat uyg’otadi. Xoliq amaki kabi insonlarni hikoya qilgingiz, ularning haq-huquqlari uchun kurashgingiz keladi. Xoliq amakini yuziga tushgan tarsaki sizning g’ururingiz, oriyatingiz, kattalarga nisbatan hurmat saqlab kelgan vijdoningizga zarba beradi. Og’riqdan to’lg’ongan yurak, tanangizni boshqarib kelayotgan aqlga o’z ta’sirini o’tkaza boshlaydi. Bizningcha, adiba Zulfiya Qurolboy qizining ushbu hikoyada ijodiy fazilatlar egasi kichik odam obrazini aynan shunday, ya’ni boshqalar oldida ojiz qilib tasvirlashdan maqsad ham shu bo’lgan. Ko’ngilning qayeridadir pinhon yashayotgan ma’naviy tuyg’ularnijumbushga keltirish, ularni hayotga qaytarish ham! Arzimagan iltifotdan benihoya xursand bo’lgan Xoliq amaki ahvolini ko’rar ekansiz, siz ham shunday buyuk ishlarga qo’l urgungiz, ahamiyatsiz deb bilgan ishingiz tufayli kimlarnidir xursand qilgingiz keladi. Avtobusda sodir bo’lgan, unga o’zgalar tomonidan joy berilgandan keying holat: “O’rindiqqa yastanibroq joylashib olarkan, cheksiz baxtiyor kimsadek atrofga ko’z tashladi. Nazarimda yigitning joy berganidan tashqari, hurmat bilan “bobo” degani uni xursand qilib yuborgandi. “Rahmat, bolam, rahmat”,- deganda sakson – to’qsonni urib qo’ygan chollardek salobat bilan gapirgandi-da. Xursand bo’lib ketganida qisiq, mitti ko’zlari yaltirab ketishini o’shanda ko’rganman. Keyinchalik, 1 Hoshimov O’.Daftar hoshiyasidagi bitiklar.-Toshkent.Sharq,2015.- B 143. 2 Zulfiya Qurolboy qizi.Qadimiy qo’shiq.-Toshkent.,O’zbekiston,2017.- B 187. 24 yoshim sal ulg’aygach, mehrga zor odamgina arzimagan iltifotdan ham o’zini yo’qotib qo’yishini anglab yetdim” 1 Ma’naviy-marifiy masalalar talqinida ayrim ijodkorlar kichik odam obrazidan namuna sifatida foydalangan bo’lsa, yana kimlardir ularning zabun holini ko’rsatgan holda insoniy tuyg’ularni himoyasiga otlantiradi. Ayrim ijodkorlar “Odobni beodobdan o’rgan” maqolidan unumli foydalanib, kichik odam obrazlarining axloqsiz vakillarini qalamga oladi. Yozuvchilarda ma’naviy olami quruqshagan, risoladagi odamlarday fikrlash va o’zgalarn tuyish saodatidan mahrum bo’lgan ma’naviyatsiz kimsalarni tasvirlash mahorati shakllanayotganligi ham quvonarli hol. Sh.Bo’tayevning “Sho’rodan qolgan odamlar” qissasi, A.Yo’ldoshevning “So’qir” hikoyasida aynan shu xildagi qahramonlar tasvir etilgan. Hozir biz sizlar bilan ushbu masalalarga oid jihati bo’lgan Sobir O’narning “Tegirmonchining bolasi” hikoyasi bilan tanishib o’tamiz. Hayot oqar daryo deganlaridek kuch- quvvatga to’lgan, katta bir tegirmonni bir o’zi harakatga keltiruvchi Mardiboy bobo ham bir kun kelib quvvatdan qoladi. Boyligining asosiy qismi unumdor yerlarini kichik o’g’liga me’ros qilib qoldirganidan keyin bunga javoban katta o’g’li, kap- katta boshiga yarashmagan janjal chiqaradi: “Bir gal o’g’li otasi tahoratga ko’tarib chiqqan mis oftabasini qo’lidan tortib olib, boshiga tushurganini ham ko’rdik. Ha, biz bolalik, murg’ak ko’zimiz bilan ko’rib dodlab yubordik. Cholning boshidan qon otilar edi. So’ngra u qonga bo’yalgan ko’yi, yonboshiga munkib tushdi” 2 . Dastlab bizga muallif tomonidan bolaligida, tirik baliqni yutgan holda tanishtirilgan tegirmonchining bolasini bu holati ko’ngilni behuzur qilsa, yuqoridagi vahshiyligi esa ko’ngil qolishiga, bu kabi insonlarga nisbatan qalbimizda nafrat uyg’onishiga sababchi bo’ladi. Keyinchalik “Bu dunyo qaytar dunyo” deganlaridek hikoya so’ngida noshud kichik odam obrazi hisoblanmish tegirmonchining bolasi ham, o’z bolasi tomonidan o’ldirilganini bilaganimizdan so’ng “Xudoyim, bunday 1 Zulfiya Qurolboy qizi.Qadimiy qo’shiq.-Toshkent.,O’zbekiston,2017.- B 186. 2 O’. Sobir.Bibisora.-Toshkent.,O’zbekiston,2011.- B 264. 25 odamlardan o’zing asra” degan fikr xayolimizdan o’tadi. Shunday odam bo’lib qolishdan ham, astag’furullog’!.. Hayotda ro’y bergan deyarli hamma hodisalarning faqat sirti idrok etiladi xolos. Mohiyat, ichki jihat, sabab oqibat bog’lanishlari, ko’ngil, tuyg’ular silsilasi hayot hodisalarining ichida pinhon bo’lib qolaveradi. Hayot uchun natija muhim. Adabiyot esa – jarayon. Shu ma’noda, adabiyotning adabiyotligi ham hayotga o’xshamasligida, unga qaraganda ko’lamliroq, chuqurroq ekanligidadir. Shuning uchun ham hayotdagiga o’xshamagan tasvirlar milliy hikoyachiligimizda keng yoyilib bormoqda. Bu o’rinda Zulfiya Qurolboy qizining “Tafakkur” hikoyasi istiqlol davri o’zbek hikoyachiligida alohida mavqe va o’ringa ega. Ushbu hikoyada insonning nafaqat ko’ngil dunyosi, balki tafakkur, ong tushunchalarini ilg’ab bo’lmas, aqlga sig’mas kuch-quvvati qalamga olingan. Hikoya qahramoni kichik odam obrazi hisoblanmish Tangriberdi shahmatga mehr qo’yar ekan, bu ishtiyoq orqasidan juda ko’p qiyinchiliklarni boshidan kechiradi. Ota-onasidan umid bo’lmagach, domlasini shaxmat olib kelib berishini bir necha oy kutishdan boshlangan bola qiyinchiligi, Egamberdi raisning yollangan odamlari tomonidan yetkazilgan jabr orqali to’shakka mixlanib qolishi bilan tugaydi. Ota-ona vafotidan so’ng qarovsiz qolgan Tangriberdi holatiga muallif tomonidan quyidagicha ta’rif beriladi: “U ozib, cho’p bo’lib qolgandi. Xuddi mo’miyolangan jasaddek kundan kun kichrayib, yemirilib bormoqda edi. Qalbida hamma narsa ayqash-uyqash bo’lib ketgan… Vujudidan muhabbat va samimiyat siqib chiqarilgan… Shuuri… ayovsiz jangdan keyin huvillab qolgan qo’rg’onni eslatardi. Sovuq shamol, yelvizak hukm surardi u yerda… Insonni yengib bo’lmaydi, deyishadi. Ammo… U jismonan yengilgan edi” 1 . Muallif tomonidan “jismonan yangilgan”,- deya ta’rif berilgan qahramonimizning xotirasi qaytgandan keying holati: “Nigohlari beixtiyor shaxmat taxtasiga qadaldi. Qarashlarida favqulodda bir ziyraklik va teran ma’no aks etardi. Muzlab qolgan tafakkurida “yilt” etib uchqun paydo bo’ldi. Uchqun asta-sekin 1 Zulfiya Qurolboy qizi.Qadimiy qo’shiq.-Toshkent.,O’zbekiston,2017.- B 186. 26 alanga olib, zulmatda qaqshab yotgan tasavvur ko’zgusini yoritib, kumushday yaraqlatib yubordi” 1 . Ushbu lavhalar bilan tanishar ekanmiz, qahramonimizning huvullab qolgan shuuriga qaytgan harakat, kitobxonga jo’shqinlik, o’zgacha bir kuch beradi. Jismning harakatini taminlovchi qism o’z vazifasini o’tolmaydigan bo’lib qolgan bo’lsa-da, ammo ong hamon kurashmoqda edi, tafakkur harakatda. Bu esa hayotda o’z oldiga katta marralarni qo’ygan, ma’lum bir to’siqlardan umidsizlikka uchragan shaxslarga qayta umid beradi. Orzularini hayotga qaytaradi. “Ilojsiz narsani o’zi yo’q”ligiga yana bir bor isbot bo’ladi. “Ruhshunoslarning aytishicha, hayotsevar odam yarim payola suvni ko’rib, “piyolaning yarmida suv bor”, degani holda, tushkun kishi xuddi shu idishga qarab, “uning yarmi bosh”, der ekan. Chunki birinchi holda inson piyoladagi suvni, ikkinchisida esa piyolaning bo’sh joyini ko’rarkan. Asqad Muxtor “Tundaliklar”ida derazadan boqib kimdir osmondagi yulduzni, kimdir yerdagi go’ngni ko’radi, degan ma’nodagi fikrni yozib qoldirgan edi. Oriy rost, chunki har kim o’z tabiatidan kelib chiqib olamga nazar soladi” 2 . Ammo bunday tabiat bilan go’dak dunyoga kelmaydi. Uni atrof muhit u muloqot qilayotgan jamiyat tarbiyalaydi. Yo jaholat qotqog’i tomon yetaklaydi, yo komillik tomon chorlaydi. Shuning uchun ham odamiylikka oshno, ma’naviyati yuksak kichik odam obrazining istiqlol davri adabiyotida ahamiyati beqiyosdir. Keling, “Uzoqdagi Dilnura” hikoyasining qahramonlaridan biri qachonlardir insoniylik egasi bo’lgan Kozimjon xayollari bilan tanishaylik: “Nega men qishloqda qolgan hozir, hozir, shu tobda ko’zlarini abadiy yumib yotgan jigargo’sham – uzoqdagi Dilnurani, uni o’ldirgan dardni his qilmay qo’ydim? Bularning barchasiga sabab ulardan yiroqdaligimmikan?” 3 Kozimjon tilidan aytilgan ushbu “milt” etib o’tgan so’roq, aslida kichik odam obrazining ma’naviy – marifiy masalalar talqinida nechog’lik katta ahamiyatga egaligi borasidagi iqror edi! 1 Zulfiya Qurolboy qizi.Qadimiy qo’shiq.-Toshkent.,O’zbekiston,2017. – B 11. 2 H. Ulug’bek.Ruhni uyg’otguvchi so’z.-Toshkent.,turon zamin ziyo,2017.- B 160. 3 www.ziyouz.uz kutubxonasi.H.Ulug’bek.Uzoqdagi Dilnura.-Toshkent.,Kamalak,2009,mart-aprel.- B 32. |