O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti o’zbek tili va adabiyoti kafedrasi

1.2 Ushbu obrazning yuzaga kelish omillari 
Xoh, bir kichik hikoya bo’lsin, xoh, katta roman barcha asarlarni tahlil 
qiiishda,albatta, zamon ruhidan kelib chiqib yondashish kerak. Chunki qo’lingizdagi 
asarda o’sha davr muhiti, yutuq va kamchiliklari, insonlarining qalb kechinmalari 
hamda hayotiy orzulari aks ettirilgan bo’ladi. Istiqlol davriga kelib xalq hayotini 
turg’unlik ma’lum bir darajada tark etib, o’z o’rnini sezilarli ravishda rivojlanishga 
bo’shatib berdi. Insonlar hayotida o’qish, intilish, tadbirkorlik kabi tushunchalar 
asosiy o’rinni egallay boshladi. Shubhasiz, bu quvonarli hol. “Guruch kurmaksiz 
bo’lmaydi” deganlaridek, jamiyatimizda katta bir mavqega ega bo’lgan, ammo 
ma’lum bir marrani zabt etgandan so’ng, asli kelib chiqishini unutgan, insoniylikdan 
yiroq insonlar ham yo’q emas. Bu kabi insonlarni hayoti davomida topganlaridan, 
yo’qotgan narsalari ortiqroq ekanligini biz kitobxonlarga uqtirish uchun, “inson 
ruhining 
muhandislari”
1
kichik 
odam 
obrazidan 
unumli 
ravishda 
foydalanadilar.Ushbu obraz asarlarda asosan odamiylikni, asl insonlarga xos 
bo’lgan ma’naviyatni bayroq qilib ko’targan holda tasvirlanmoqda. “Marks odamni 
olijanob qilmoq uchun yashayotgan jamiyatni insoniy qilib qayta qurish lozimligini 
aytgan bo’lsa, endilikda odamni yaxshilamay turib, jamiyatni yaxshi qilish mumkin 
emasligi ayon bo’ldi. Yoki shoir aytmoqchi, “Odam tuzalmasa, olam tuzalmas”. Bu 
shunchaki hikmatomus gap emas. Komillik yo’liga kirgan chin inson har qanday 
bo’g’iq muhitda ham o’ziga gard yuqtirmay pokligicha qolabilishi lozim”
2
. E’tibor 
bilan qarasangiz, istiqlol davri o’zbek adabiyotida kichik odam obrazining ma’naviy 
fazilatlari, katta odam obrazlarining illatlariga qarshi qo’yilgan holda ochib berilgan.
Bunday hikoyalarga misol tariqasida “Tarvuz” hikoyasini keltirishimiz mumkin. 
1
Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.-Toshkent.,Ma’naviyat,2008.- B 136. 
2
Yo’ldoshev Q.Yoniq so’z.-Toshkent.Yangi asr avlodi,2006.- B 84. 

---

17 
Hikoyaning bosh qahramonlari qachonlardir yaqin sinfdosh, hamqishloq bo’lgan 
Xudoyqul (katta odam obrazi) va Omondavlat(kichik odam obarzi) hisoblanadi.
Muallif o’quvchiga ularni qachonlardir sinfdosh ekanligini Xudoyqul tilidan xotini 
Sapuvraga gapirish jarayonida quyidagicha keltirib o’tadi: “…eng yaqin sinfdoshim 
shu Omondavlat bo’lsa, undanam qaytmaydi”
1
. Omondavlat ham shu sinfdoshini 
judayam hurmat qilganidanmi, yoki odamgarchilikdanmi qizli bo’lganligi bilan 
tabriklash uchun oila a’zolari bilan keladi. Do’stini hamon o’ziga yaqin ko’radi. Buni 
isboti sifatida do’stini kutib, uxlab qolgan Omondavlatning u bilan ko’rishishiga 
e’tibor beraylik: “Allamahaldan so’ng o’rtog’ining kelib turtishidan uyg’ondi. 
Sapchib turib quchoqlashib ko’risha ketdi”
2
. Inson yaqinini ko’rgandagina “sapchib 
turishi” hamda u bilan qo’l uchida emas, balki “quchoqlashib” ko’rishishi mumkin. 
Demak, Xudoyqul Omondavlat uchun qadrli inson! Lek o’tmishdagi sinfdoshlar, 
xatto, Omondavlat ham u uchun zarracha ahamiyatga ega emas. Moddiylik 
xususidagi suhbatdan zerikkan, insonning insoniy tuyg’ulari, bolalik xotiralari 
haqida do’sti bilan o’rtoqlashishni istagan Omondavlat tilidan keltirilgan jumlalarga 
e’tibor beraylik: “Sinfdoshlarining ahvolidan so’zladi. Ikki oyda bir marta yig’ilib 
turishlari, yig’ilganda uch kilo go’shtning pulidan gashtak pul yig’ishlarini aytib, sen 
ham qo’shilsang o’tirishga, bolalar Xudoyqul bizlarni mensimay ketdi deb yuribdi, 
bir minnatdan qutulasan, dedi. Xudoyqulning ensasi qotdi. Yo pulni, yo do’stlarini 
mensimaganday bo’ldi”
3
. Bizningcha, moddiylik jihatidan o’ziga va o’ziga 
o’xshaganlarga o’xshamagan do’stlarni mensimadi desak maqsadga muvofiq bo’lar 
edi. Chunki u kabi insonlar hayotida moddiylik ustun. O’zgalar bilan bo’lgan 
munosabatdan ma’lum bir manfaat kutgan Xudoyqul (uyam ertan-mertan 
bojxonada ishlaydigan Qobilning oldiga o’tish haqidagi o’zining mas’uliyatini 
1
www.ziyouz.uzkutubxonasi.O’.Sobir.Tarvuz.-T.,Kamalak,1993.- B
5 
2
O’sha manba. 
3
O’sha manba. 

---

18 
anglagach, ikki sherikka, aniqrog’I, mehmonlarning guliga takallufni davom ettira 
berdi), yaqin sinfdoshi Omondavlatning samimiy munosabatiga to’g’ri baho bera 
olmaydi. Katta odamning :” Bola-chaqa bilan bordi – keldi qilish durustroq bo’ladi, 
qalinlashish shundan boshlanadi, xotinlar ham, bolalar ham bir- birining otini aytib 
eslab turushi yaxshi gap”
1
,- deya tashrif buyurgan do’stiga nisbatan “katta o’ylari”ni 
qarang: “Omondavlatning qishloqdan qo’ng’iroq qilib indinga bola-chaqasi bilan 
kelishini eshitib Xudoyqulning ensasi qotdi, nechukdir miyasiga lop etib buyam pul 
so’rab keladi, bo’lmasa besh-olti yildan beri ko’rishmagan sinfdoshga balo bormidi, 
degan o’y urildi. Ko’ngli xijil tortib, kelmasayam o’pkalamas edim dedi”
2
. Katta 
odamlarning o’zi singari o’ylari, kichik odamlar qalbidagi buyuklik oldida zarra 
misoli. Balki shuning uchundir yuksak tuyg’ularni ko’ra bilmaslik sababi. Axir, barcha 
o’z darajasidan kelib chiqib atrofga baho beradi. Hikoyada ma’lum bir mansab, ish 
oldidagi burchlardan ko’ra insoniylikni ustun deb bilgan, inson qadrini oliy 
qadryatga aylantirgan Omondavlat singari kichik odamlar obrazi ham bor. Ularning 
ma’naviyatli dunyosi, insoniyligi quruqshagan katta odamlar obraziga zid qo’yilgan 
holda ochib beriladi. Ularni dastlabki to’qnashishiga e’tibor bering, bolasi uyni biroz 
to’zitgani uchun jahli chiqqan Xudoyqul Omondavlatga qarata : “- Jon jo’ra 
oyog’ingdiyam, naskingdiyam yuvib kel vannaga borib”
3
,- degan gapi uni ko’ngliga 
nechog’lik og’ir botmasin, bu voqeadan ham yaxshilik qidiruvchi soddadil 
qahramon: Balog’atga yetganidan beri bunaqa dashnom eshitmagani uchunmi, 
ko’ngli singandek bo’ldi. Ammo keyinroq picha g’ashligini bosib, shaharda uylar tor, 
shuning uchun o’zimga sezilmagan ter hidi uyga taralgan chiqar, begona bo’lsam 
betimga aytarmidi deb o’ylab qo’ydi”
4
. Muallif tomonidan bu holatga : “Chamasi 
o’ziga shunday deb tasalli berdi”
5
,- deya ta’rif beriladi. Bu esa har bir voqeadan 
1
 
www.ziyouz.uz
 kutubxonasi,O’. Sobir.Tarvuz.-Toshkent.,Kamalak,1993.- B 5. 
2
O’sha manba. 
3
O’sha manba. 
4
O’sha manba. 
5
O’sha manba. 

---

19 
hikmat, ya’ni yaxshilik qidiruvchi, ko’ngli pok o’zbekning asl ko’rinishi emasmi?
Bundan tashqari qahramonimiz Olloh berganiga shukur qiluvchi, soddadil insonlar 
xususuyatlarini ham o’zida mujassam etgan obraz. Yuqorida aytib o’tganimizdek 
Xudoyqul fikr-u zikri mol-dunyo orttirish bo’lgan, tilida “pul topish ancha mushkul 
bo’lib ketgani, birovga bergan pulingniyam, molingniyam qaytib olish o’limdan 
og’irligini”
1
aytib to’xtamaydigan – katta odam. Uning nazdida, u kabi mol-dunyo 
orttirmagan go’yoki, Omonqul ”kichik odam”lardan – biri. Omonqul - boriga shukur 
qilishni biladi, hatto, do’stini ham bunga da’vat etmoqchi bo’ladi. Harholda, u 
do’stining gaplaridan so’ng “hayron bo’ldi, uyning har tarafi yaltirab turushi, 
televizor, mebellarning bahosini o’ylagan bo’ldi, hovli qurayotgani, qanaqadir chet 
el mashinasini minib yurganini eshitgan, miyasining bir chekkasida hammasi g’imir-
g’imir e’tirozlar uyg’otib, noshukur bo’lmaslikka da’vat qilmoqchi bo’ldi-yu”
2
andisha yo’l qo’ymadimi, yoki birovning dilini og’ritish, xullas, aytmadi. Suhbat 
davomida dehqonning bir necha oylik daromadi hisoblangan o’n besh mimg so’m, 
shaharliklar uchun bir kunlik ham daromat manbai emasligini Xudoyquldan 
eshitgan qahramonimiz holatiga e’tibor bering: “Omondavlat “yog’-e” deya 
televizordan ko’zini uzib jo’rasiga qaradi, ishonish-ishinmaslikni bilmadi”
3
. 
Omondavlatning do’sti gapiga ishonib, ko’rayotgan narsasini-da unitgan holda u 
tomonga tikilishi, uning nechoglik soddaligidan dalolat bersa, bu holat shunchalik 
lablarning samimiy jilmayishiga ham sababchi bo’ladi. Bolalikdagi do’stining uyiga 
Omondavlatni sog’inch, bolalik xotiralari yetaklab kelgan edi. Endi u : ” Bu kishi 
oldingi qadrdon sinfdoshi emas, tamom begona odamga aylanib bo’lganini his eta 
boshladi, afsuslanishini-da, begonasirashini-da bilmadi. Bilgani shu bo’ldiki, ayni 
kezda o’zi ham, bola-chaqasi ham ortiqcha ekan”
4
. Soxta tabassum, manfaatga 
1
 
www.ziyouz.uz
 kutubxonasi,O’. Sobir.Tarvuz.-Toshkent.,Kamalak,1993.- B 5. 
2
O’sha manba. 
3
O’sha manba. 
4
O’sha manba. 

---

20 
qurilgan munosabatlar ustunlik qilgan mezbon uyiga Omondavlat singari odamlar 
ortiqchalik qilishi mumkin, ammo butun olam, kurrai zamin bu kabi ma’naviyatli 
shaxslarga hamisha muhtoj. Muallif tili bilan aytganda ular baxtni billur 
qadaxlardagi mayda deb bilmaydi. Ular: “Qishloqning to’yida yelim va spool 
piyolalarda vino ichib xursand bo’lib yurgan”
1
,- baxtini birlikda deb biluvchi 
shaxsdir.
Ming afsus bilan e’tirof etishimiz mumkinki, istiqlol davri odamlari erishgan 
yutuqlari bilan bir qatorda “KATTALIK” kasaliga ham yo’liqmoqdalar. Azizlarim, 
agar, ushbu kasallik sizning ham vujudingizni kemira boshlagan bo’lsa, darrov 
undan xalos bo’ling. Umr yo’lida baxt, asl zavq izlab sayohatga chiqqan sayyoh 
ortiqcha yuklardan xalos bo’lmog’I lozim. Yo’qsa, u yuklarning o’zi seni baxting va 
hayoting lazzatidan mahrum eradi. Unutma, dunyoni tutib turgan serbargli azim 
chinor emas, balki uni-da hayotligini ta’minlovchi, ne’mati beminnat – tuproq! 
Gap inson uning ma’naviy olami xususida ketayotgan ekan, beixtiyor Ulug’bek 
Hamdamning ushbu jumlalari yodingizga tushadi: “Inson mantiq farzandi. Bas, 
ichimizga azaldan joylashgan mantiq bizni yorug’lik, ezgulik, adolat va yaratishga 
undaydi. Aslo zulmat, yovuzlik, g’irromlik va buzg’unchilikka xizmat qilishga 
chorlamaydi”
2
. Ana shunday mantiqqa ega, qalb amri bilan ish tutuvchi kichik odam 
obrazlaridan biri Ulug’bek Hamdamning “Uzoqdagi Dilnura” qahramonlaridan biri 
Yunus tog’a edi. Yunus tog’adagi barcha kichik odam obrazlarida bo’lgani kabi 
o’zidan ko’ra ko’proq o’zgalarni o’ylash, ular uchun kuyukuvchanlik kabi fazilatlar 
barcha insoniyat uchun ko’zgu vazifasini o’taydi. Tog’aning o’zga hududdan o’t 
o’rishgani uchun jiyani yuziga tushirilgan tarsakidan so’ng qanday ahvolga 
tushganiga e’tibor beraylik: “Hamma yog’I jiqqa ho’l bo’lgan Yunus tog’a suvdan 
1
 
www.ziyouz.uz
 kutubxonasi,O’. Sobir.Tarvuz.-Toshkent.,Kamalak,1993.- B 5. 
2
H.Ulug’bek.Ruhni uyg’otguvchi so’z.-Toshkent.,Turon zamin ziyo,2017.- B 160. 

---

21 
chiqa solib, Dadaxonga tashlandi: “Meni ursang, ur, lekin bolaga nega qo’l 
ko’tarasan, nomard”. Dadaxon kichik va oriq jussali Yunus tog’ani azot ko’tarib oldi-
yu suvga yana shaloplatib otib yubordi. 
- Ah!.. deya qichqirib yubordi tog’a”
1
Og’riq azobi , dard zahmidan o’zi uchun shu birgina so’zni tilidan chiqardi 
xolos. Shunday ahvolida ham u jiyanini o’ylardi: “Yomon urmadimi seni? – so’radi 
tog’a ayiq qiyisiga tirmashib chiqarkan”
2
. Jiyani ahvolidan havotirlangan tog’a, 
o’roq ustiga tushib jarohatlangan oyoq og’rig’ini ham sezmas, sezsa ham parvo 
qilmasdi. Tog’aning beparvoligi joni og’riq sezmasligidan emas, yaqinini azobga 
qo’ymaslikdan edi. Agar bunday bo’lmaganida edi biroz fursatdan so’ng bu holat 
tog’aning hushidan ketishi bilan tugamas edi. O’zgalar uchun kuyikish, o’zidan ham, 
hatto o’z jonidan ham ularni halovatini aziz deb bilish ko’rib turganingizdek Yunus 
tog’a singari kichik odam obrazlariga yot. O’tkir Hoshimov tabiri bilan aytganda: 
“Oyog’i yerdan uzilmagan”
3
ma’naviy qiyofasini saqlab qolgan odan edi – u. Yara 
qorasonga aylangach, doktorlar bir oyog’ini kesib tashlagandan so’ng, ushbu yara 
hayotiga zomin bo’lishini bilgan tog’aning jiyani bilan bo’lgan suhbatiga e’tibor 
bering: 
“- Mayli, men birortasidan yuboraman, xavotir olmang, -Kozimjon gapni shu 
ohangda gapirdiki, tog’a jiyanining judayam shoshib turganini tushundi. 
- Kechir jiyan, ishingni ko’pida seniyam tashvishga qo’ydim… - siniqib 
uzrxonlik qidi Yunus tog’a… 
- Hechqisi yo’q, tog’a, tuzalib keting… Lekin kozimjonning ishi ko’p emasmi, 
qishloqa pul yuborishni unutgandi o’shanda… Tog’a bo’lsa… tog’a boshqa telefon 
qilmadi…”
4
Hatto, o’limi arafasida ham jiyani halovatini o’ylab , uni qimmatli 
1
 
www.ziyouz.uz
 kutubxonasi.H.Ulug’bek.Uzoqdagi Dilnura.-Toshkent.,Kamalak,2009,mart-aprel.- B 32. 
2
O’sha manba. 
3
Hoshimov O’.Daftar hoshiyasidagi bitiklar.-Toshkent.,Sharq,2015.- B 5. 
4
 
www.ziyouz.uz
 kutubxonasi.H.Ulug’bek.Uzoqdagi Dilnura.-Toshkent.,Kamalak,2009,mart-aprel.- B 32. 

---

22 
vaqtini olmaslik uchun, davlati lim-lim bo’lib yotgniga qaramay uni bezovta 
qilmadi, indamay bu olamdan ko’z yumdi. Yunus tog’a kambag’alchilikda bor-
yo’g’I ellik, ellik besh yil umr ko’rgan bo’lsa-da, u bashariyat insonlari uchun 
odamiylik haykali bo’lib qoldi. Bor - yo’g’ini jiyaniga ilingan tog’aning boshiga 
dard tushganini bilib turib arzimagan ishlar tufayli “Johil bo’lib yashagandan 
qashshoqlikda yashash a’loroqdir,- deydi Aristipp. – Chunki qashshoqlar puldan, 
nodonlar esa odamgarchilikdan mahrumdirlar”
1
Yuqorida biz kichik odam obrazlarining axloqi bilan tanishish orqli ma’naviy 
olamimizni boyitib oldik. Biz kitobxonlarga ma’naviy saboq berishda Zulfiya 
Qurolboy qizi o’zining “Xoliq amaki” hikoyasida kichik odam obrazidan o’zgacha 
bir usulda foydalanadi. Ya’ni, kamsuqum, oddiy xalq vakili bo’lgan Xoliq amakini, 
negadir hech kim qadrlamaydi, hatto hurmat qilmaydi. Bu holatga muallif 
quyidagicha ta’rif bergan: “Qishloq ahli teng-to’shlari, hatto bolalar ham uni pisand 
qilmasligini aniq bilaman. Negadir hamma til-zabotli jonzod borki, o’zini yuqori 
tutib muomala qilardi.Bolalar ham unga salom berishga erinishardi”
2
. Qishloq ahli 
Xoliq amakini hurmat qilishi u yoqda tursin, ko’proq tazyiq o’tkazishganiga 
(Narziqul rais, Norto’xta qo’shnisining unga qilgan zulmi bilan yuqorida tanishgan 
edik) guvohi bo’lganmiz. Ayniqsa ko’cha bezorilari bilan bo’lgan munosabat, inson 
dilini o’rtab, tuyg’ularini jumbushga keltiradi. Ular qaysidir mish-mishga tayangan 
holda Xoliq amakiga qo’l ko’tarish darajasiga ham borishadi. Voqeaning asl kelib 
chiqishi tafsiloti xususida muallif: “Keyinchalik, ma’lum bo’lishicha, o’sha 
yigitlarni “o’g’ri” deb atagan kimsa Narziqul rais ekan. Tabiiyki, bu gapni poygakda 
o’tirgan Xoliq amaki ham eshitgan. Narziqul raisning bir uy odam eshitgan gapi 
qumga tushgan tomchidek singib, yo’q bo’lib ketgan-u, Xoliq amakining 
qo’shnisiga xufiya aytgan so’zi “bolalab” ketgan”
3
,- degan fikrni aytadi. Shu o’rinda 
beixtiyor O’tkir Hoshimovning hayot haqiqatiga aylangan quyidagi jumlalari 
1
100 mumtoz faylasuf.-Toshkent.,Yangi asr avlodi,2013.- B 75. 
2
Zulfiya Qurolboy qizi.Qadimiy qo’shiq.-Toshkent.,O’zbekiston,2017.- B 187. 
3
O’sha manba. – B 189. 

---

23 
yodingizga tushadi: “Boy gerdaysa – salobat. Kambag’al ta’zim qilsa – xushomad. 
Boy gapirsa – donolik. Kambag’al sukut saqlasa – nodonlik. Boy “Mersades” olsa 
kamtarlik. Kambag’al velosiped olsa – manmanlik. Boy jinoyat qilsa – sho’xlik. 
Kambag’al sho’xlik qilsa – jinoyat. Boy o’lsa – motam. Kambag’al o’lsa – 
“bandalik”
1
. Xoliq amakining aybi kambag’alligi, yoki bir jamiyatning soddadil, 
indamas kichik odamligidami? Muallif rais bilan bo’lgan ko’ngilsiz voqeadan so’ng: 
“Narziqul raisni bir umrga yomon ko’rib qoldim”
2
,- deganidek, shu kabi 
hodisalardan keyin kitobxonning ham ko’nglida ular kabi ma’naviyatsiz shaxslarga 
nisbatan nafrat uyg’otadi. Xoliq amaki kabi insonlarni hikoya qilgingiz, ularning 
haq-huquqlari uchun kurashgingiz keladi. Xoliq amakini yuziga tushgan tarsaki 
sizning g’ururingiz, oriyatingiz, kattalarga nisbatan hurmat saqlab kelgan 
vijdoningizga zarba beradi. Og’riqdan to’lg’ongan yurak, tanangizni boshqarib 
kelayotgan aqlga o’z ta’sirini o’tkaza boshlaydi. Bizningcha, adiba Zulfiya 
Qurolboy qizining ushbu hikoyada ijodiy fazilatlar egasi kichik odam obrazini aynan 
shunday, ya’ni boshqalar oldida ojiz qilib tasvirlashdan maqsad ham shu bo’lgan. 
Ko’ngilning qayeridadir pinhon yashayotgan ma’naviy tuyg’ularnijumbushga 
keltirish, ularni hayotga qaytarish ham! Arzimagan iltifotdan benihoya xursand 
bo’lgan Xoliq amaki ahvolini ko’rar ekansiz, siz ham shunday buyuk ishlarga qo’l 
urgungiz, ahamiyatsiz deb bilgan ishingiz tufayli kimlarnidir xursand qilgingiz 
keladi. Avtobusda sodir bo’lgan, unga o’zgalar tomonidan joy berilgandan keying 
holat: “O’rindiqqa yastanibroq joylashib olarkan, cheksiz baxtiyor kimsadek atrofga 
ko’z tashladi. Nazarimda yigitning joy berganidan tashqari, hurmat bilan “bobo” 
degani uni xursand qilib yuborgandi. “Rahmat, bolam, rahmat”,- deganda sakson – 
to’qsonni urib qo’ygan chollardek salobat bilan gapirgandi-da. Xursand bo’lib 
ketganida qisiq, mitti ko’zlari yaltirab ketishini o’shanda ko’rganman. Keyinchalik, 
1
Hoshimov O’.Daftar hoshiyasidagi bitiklar.-Toshkent.Sharq,2015.- B 143. 
2
Zulfiya Qurolboy qizi.Qadimiy qo’shiq.-Toshkent.,O’zbekiston,2017.- B 187. 

---

24 
yoshim sal ulg’aygach, mehrga zor odamgina arzimagan iltifotdan ham o’zini 
yo’qotib qo’yishini anglab yetdim”
1
Ma’naviy-marifiy masalalar talqinida ayrim ijodkorlar kichik odam obrazidan 
namuna sifatida foydalangan bo’lsa, yana kimlardir ularning zabun holini ko’rsatgan 
holda insoniy tuyg’ularni himoyasiga otlantiradi. Ayrim ijodkorlar “Odobni 
beodobdan o’rgan” maqolidan unumli foydalanib, kichik odam obrazlarining 
axloqsiz vakillarini qalamga oladi. Yozuvchilarda ma’naviy olami quruqshagan, 
risoladagi odamlarday fikrlash va o’zgalarn tuyish saodatidan mahrum bo’lgan 
ma’naviyatsiz kimsalarni tasvirlash mahorati shakllanayotganligi ham quvonarli 
hol. Sh.Bo’tayevning “Sho’rodan qolgan odamlar” qissasi, A.Yo’ldoshevning 
“So’qir” hikoyasida aynan shu xildagi qahramonlar tasvir etilgan. Hozir biz sizlar 
bilan ushbu masalalarga oid jihati bo’lgan Sobir O’narning “Tegirmonchining 
bolasi” hikoyasi bilan tanishib o’tamiz. Hayot oqar daryo deganlaridek kuch-
quvvatga to’lgan, katta bir tegirmonni bir o’zi harakatga keltiruvchi Mardiboy bobo 
ham bir kun kelib quvvatdan qoladi. Boyligining asosiy qismi unumdor yerlarini 
kichik o’g’liga me’ros qilib qoldirganidan keyin bunga javoban katta o’g’li, kap-
katta boshiga yarashmagan janjal chiqaradi: “Bir gal o’g’li otasi tahoratga ko’tarib 
chiqqan mis oftabasini qo’lidan tortib olib, boshiga tushurganini ham ko’rdik. Ha, 
biz bolalik, murg’ak ko’zimiz bilan ko’rib dodlab yubordik. Cholning boshidan qon 
otilar edi. So’ngra u qonga bo’yalgan ko’yi, yonboshiga munkib tushdi”
2
. Dastlab 
bizga muallif tomonidan bolaligida, tirik baliqni yutgan holda tanishtirilgan 
tegirmonchining bolasini bu holati ko’ngilni behuzur qilsa, yuqoridagi vahshiyligi 
esa ko’ngil qolishiga, bu kabi insonlarga nisbatan qalbimizda nafrat uyg’onishiga 
sababchi bo’ladi. Keyinchalik “Bu dunyo qaytar dunyo” deganlaridek hikoya 
so’ngida noshud kichik odam obrazi hisoblanmish tegirmonchining bolasi ham, o’z 
bolasi tomonidan o’ldirilganini bilaganimizdan so’ng “Xudoyim, bunday 
1
Zulfiya Qurolboy qizi.Qadimiy qo’shiq.-Toshkent.,O’zbekiston,2017.- B 186. 
2
O’. Sobir.Bibisora.-Toshkent.,O’zbekiston,2011.- B 264. 

---

25 
odamlardan o’zing asra” degan fikr xayolimizdan o’tadi. Shunday odam bo’lib 
qolishdan ham, astag’furullog’!.. 
Hayotda ro’y bergan deyarli hamma hodisalarning faqat sirti idrok etiladi xolos. 
Mohiyat, ichki jihat, sabab oqibat bog’lanishlari, ko’ngil, tuyg’ular silsilasi hayot 
hodisalarining ichida pinhon bo’lib qolaveradi. Hayot uchun natija muhim. Adabiyot 
esa – jarayon. Shu ma’noda, adabiyotning adabiyotligi ham hayotga 
o’xshamasligida, unga qaraganda ko’lamliroq, chuqurroq ekanligidadir. Shuning 
uchun ham hayotdagiga o’xshamagan tasvirlar milliy hikoyachiligimizda keng 
yoyilib bormoqda. Bu o’rinda Zulfiya Qurolboy qizining “Tafakkur” hikoyasi 
istiqlol davri o’zbek hikoyachiligida alohida mavqe va o’ringa ega. Ushbu hikoyada 
insonning nafaqat ko’ngil dunyosi, balki tafakkur, ong tushunchalarini ilg’ab 
bo’lmas, aqlga sig’mas kuch-quvvati qalamga olingan. Hikoya qahramoni kichik 
odam obrazi hisoblanmish Tangriberdi shahmatga mehr qo’yar ekan, bu ishtiyoq 
orqasidan juda ko’p qiyinchiliklarni boshidan kechiradi. Ota-onasidan umid 
bo’lmagach, domlasini shaxmat olib kelib berishini bir necha oy kutishdan 
boshlangan bola qiyinchiligi, Egamberdi raisning yollangan odamlari tomonidan 
yetkazilgan jabr orqali to’shakka mixlanib qolishi bilan tugaydi. Ota-ona vafotidan 
so’ng qarovsiz qolgan Tangriberdi holatiga muallif tomonidan quyidagicha ta’rif 
beriladi: “U ozib, cho’p bo’lib qolgandi. Xuddi mo’miyolangan jasaddek kundan 
kun kichrayib, yemirilib bormoqda edi. Qalbida hamma narsa ayqash-uyqash bo’lib 
ketgan… Vujudidan muhabbat va samimiyat siqib chiqarilgan… Shuuri… ayovsiz 
jangdan keyin huvillab qolgan qo’rg’onni eslatardi. Sovuq shamol, yelvizak hukm 
surardi u yerda… Insonni yengib bo’lmaydi, deyishadi. Ammo… U jismonan 
yengilgan edi”
1
. Muallif tomonidan “jismonan yangilgan”,- deya ta’rif berilgan 
qahramonimizning xotirasi qaytgandan keying holati: “Nigohlari beixtiyor shaxmat 
taxtasiga qadaldi. Qarashlarida favqulodda bir ziyraklik va teran ma’no aks etardi. 
Muzlab qolgan tafakkurida “yilt” etib uchqun paydo bo’ldi. Uchqun asta-sekin 
1
Zulfiya Qurolboy qizi.Qadimiy qo’shiq.-Toshkent.,O’zbekiston,2017.- B 186. 

---

26 
alanga olib, zulmatda qaqshab yotgan tasavvur ko’zgusini yoritib, kumushday 
yaraqlatib yubordi”
1
. Ushbu lavhalar bilan tanishar ekanmiz, qahramonimizning 
huvullab qolgan shuuriga qaytgan harakat, kitobxonga jo’shqinlik, o’zgacha bir 
kuch beradi. Jismning harakatini taminlovchi qism o’z vazifasini o’tolmaydigan 
bo’lib qolgan bo’lsa-da, ammo ong hamon kurashmoqda edi, tafakkur harakatda. Bu 
esa hayotda o’z oldiga katta marralarni qo’ygan, ma’lum bir to’siqlardan 
umidsizlikka uchragan shaxslarga qayta umid beradi. Orzularini hayotga qaytaradi. 
“Ilojsiz narsani o’zi yo’q”ligiga yana bir bor isbot bo’ladi. 
“Ruhshunoslarning aytishicha, hayotsevar odam yarim payola suvni ko’rib, 
“piyolaning yarmida suv bor”, degani holda, tushkun kishi xuddi shu idishga qarab, 
“uning yarmi bosh”, der ekan. Chunki birinchi holda inson piyoladagi suvni, 
ikkinchisida esa piyolaning bo’sh joyini ko’rarkan. Asqad Muxtor “Tundaliklar”ida 
derazadan boqib kimdir osmondagi yulduzni, kimdir yerdagi go’ngni ko’radi, degan 
ma’nodagi fikrni yozib qoldirgan edi. Oriy rost, chunki har kim o’z tabiatidan kelib 
chiqib olamga nazar soladi”
2
. Ammo bunday tabiat bilan go’dak dunyoga kelmaydi. 
Uni atrof muhit u muloqot qilayotgan jamiyat tarbiyalaydi. Yo jaholat qotqog’i 
tomon yetaklaydi, yo komillik tomon chorlaydi. Shuning uchun ham odamiylikka 
oshno, ma’naviyati yuksak kichik odam obrazining istiqlol davri adabiyotida 
ahamiyati beqiyosdir. Keling, “Uzoqdagi Dilnura” hikoyasining qahramonlaridan 
biri qachonlardir insoniylik egasi bo’lgan Kozimjon xayollari bilan tanishaylik: 
“Nega men qishloqda qolgan hozir, hozir, shu tobda ko’zlarini abadiy yumib yotgan 
jigargo’sham – uzoqdagi Dilnurani, uni o’ldirgan dardni his qilmay qo’ydim? 
Bularning barchasiga sabab ulardan yiroqdaligimmikan?”
3
Kozimjon tilidan 
aytilgan ushbu “milt” etib o’tgan so’roq, aslida kichik odam obrazining ma’naviy – 
marifiy masalalar talqinida nechog’lik katta ahamiyatga egaligi borasidagi iqror edi! 
1
Zulfiya Qurolboy qizi.Qadimiy qo’shiq.-Toshkent.,O’zbekiston,2017. – B 11. 
2
H. Ulug’bek.Ruhni uyg’otguvchi so’z.-Toshkent.,turon zamin ziyo,2017.- B 160. 
3
 
www.ziyouz.uz
 kutubxonasi.H.Ulug’bek.Uzoqdagi Dilnura.-Toshkent.,Kamalak,2009,mart-aprel.- B 32. 

---

27