O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti o’zbek tili va adabiyoti kafedrasi

II BOB. KICHIK ODAM OBRAZI TALQINIDA YOZUVCHI MAHORATI 
MASALASI 
2.1 “Kichik odamlar” obrazi talqinida yozuvchi individualligi 

Badiiy asarning qiymatini belgilashda undagi har bir katta-kichik tasvirda 

yozuvchining dalillash mahorati ham muhim ahamiyatga egadir. Bunda asar 
syujetining markaziga hayotda bo’lib o’tgan voqealarning olinishining o’zigina
kifoya qilmaydi. Yozuvchi asardagi voqealar oqimiga kiritayotgan har bir harakatni, 
har bir badiiy tasvir vositasini va har bir detalni o’z o’rniga qo’yishi, uning aynan shu 
joyda kelishi zarurligi va shartligini chuqur asoslashi lozim. Boshqacharoq 
aytilganda, asarda yozuvchi tomonidan kiritilayotgan har bir unsur o’zaro birikib, 
yaxlit bir manzarani, hayotning muyyan bir parchasini ko’z oldimizga joylashtirib 
berishi kerak. Bu manzara yana ko’zga ko’rinmas ichki kichik xalqalar bilan ham bir-
biriga mustahkam bog’lanib ketadi. Agar asarda ana shunday xususiyatga ega tasvir 
yaratishga erishilgan bo’lsa bu jihat yozuvchining mahoratidan, iste’dod 
darajasidan dalolat beradi. Bu dunyoda bir-biriga o’xshash xarakter egasi 
bo’lmaganidek, asar yozish undagi obrazlarni yaratishda bir xil usul va uslubni 
qo’llovchi yozuvchilarni ham uchratish mushkul. Aniqroq qilib aytganda, 
yozuvchilarimiz istiqlol davri o’zbek hikoyachiligida Kichik odam obrazini yaratishda 
o’ziga xos individual usullardan foydalanmoqdalar. So’z o’rnida Abdulla Qahhorning 
yosh yozuvchilarga maslahat ma’nosida bergan interviyusidagi quyidagi so’zlarni 
eslash o’rinlidir: “Kotobxonga bir fikrni anglatish yoki bir narsani tasavvur qildirish 
uchun kishining boshini qotirmaydigan, ochiq, ravon va sodda til kerak.Surat 
oldirayotgan kishi suratga chiroyli va kelishib tushmoqqa behuda zo’r berib, 
o’zining tabiiy holatini buzganday, yozuvchi chiroyli va “qoyil qilib yozishga” behuda 
zo’r bersa, adabiy asar uchun zarur bo’lgan tildagi soddalik, tabiiylik buziladi ”
1
,- 
1
.Yoshlar seminariyasida so’zlangan nutqdan. 

---

28 
degan edi u. Sobir O’narning “Tarvuz” hikoyasida biz ana shunday sodda va samimiy
tilni uchratishimiz mumkin. Ushbu hikoyada muallif Kichik odam obrazini xarakterli 
xususiyatlaridan biri, barchaga o’rnak vazifasini o’tovchi ma’naviy olamini ochib 
berishda ushbu xislatdan yiroq bo’lgan Katta odamlar obrazidan unumli 
foydalanadi. Axir, “Yomonlar ham kerak, agar ular bo’lmasa yaxshining yaxshiligi 
qanday bilinsin”,- deyilgan, bobolardan qolgan gap, asrlar davomidagi kuzatishlar 
natijasida vujudga kelganda. Yuqorida hikoya tilini sodda deb atadik, lekin biz 
nazarda tutgan soddalik - bu har bir voqea - hodisaga muallif tomonidan izoh 
berilgan, degani emas. Aksincha, ishonchli dalillar orqali kitobxonga hikoya 
g’oyasini oson hazm bo’lishida. Istiqlol davri o’zbek adabiyotining asosiy 
shartlaridan biri mualifning o’z kitobxoniga bo’lgan ishonchida ekanligini Qozoqboy 
Yo’ldoshev “Yoniq so’z” maqolalar to’plami orqali aytib o’tib ketgan. Xullas, Sobir 
O’narnin g “Tarvuz” hikoyasida jamiyatning katta va kichik vakillarini ma’naviyat 
masalalari bir-biriga zid qo’yilgan holda, kichik odam obrazining axloqiy fazilatlari 
ochib berilganligini ilg’ash qiyin emas. Oradan shuncha vaqt, yigirma uch yil 
o’tishiga qaramay, uzoq masofani do’stining quvonchiga sherik bo’laman deb bosib 
o’tgan Omondavlat obraziga qalbimizda qanchalik iliq taassurot paydo bo’lgan 
bo’lsa, Xudoyqulning birodarlikni ta’minlovchi ikki oyda bir yig’ilib turuvchi o’sha 
munosabat: “Ichlaringda joni bori kim o’zi?”,- deb kulmish qildi. Do’sti xafa bo’la 
boshlaganini ko’rib “xo’p- xo’p”, boshqa bunday demayman, men seni masxara 
qilmadim-ku”,- dedi va tag’in kuldi”
1
. “Men seni masxara qilmadim-ku”,- degan 
jumla – “seni emas qishloqdagi boshqa sinfdoshlarni nazarda tutyapman, nega xafa 
bo’lasan”,- degan ma’noni berib, Xudoyqul ushbu so’zlarni hazil ma’nosida 
aytganini bildirsa-da, ammo ushbu so’zlardan so’ng “yana kulishi” uning uzri til 
uchida, shunchaki, aytilganidan, aslida ham u “yo pulni, yo do’stlarini 
1
 
www.ziyouz.uz
 kutubxonasi.O’.Sobir.Tarvuz.-T.,Kamalak,1993.- B 7. 

---

29 
mensimagan”
1
ligidan dalolat beradi. Parchadagi ushbu ma’nolarni kitobxon 
anglashi qiyin emas. Muallif inson ma’naviyati dunyodagi har qanday moddiy 
boylikdan ustun turishini kichik odam obrazi bo’lmish Omondavlatni, katta odam 
obrazi hisoblanmish Xudoyqulga qarama-qaarshi qo’yibgina qolmasdan, 
qahramonimizni katta odamlar orasiga tashlaydi ham.Ularga qishloqning ehtirosli 
hayotini, avloddan-avlodga o’tib kelayotgan xalqning ma’naviy boyligi hisoblanmish 
baxshilar termasini ,umuman, ahamiyati yo’q. “Jingalak soch” deya ta’rif berilgan 
mehmon tilidan aytilgan: “Iltimos qilamiz shu narsani aytmang”,- deya iljayishi”
2
,- 
kabi jumlalarning o’zi ham fikrimizni dalillaydi. Muallifning jarayonga: “Go’yo kulgi 
uchun aytilgan bo’lsayam, har qalay bu yigitlar illo-billo baxshining doston- u 
termasi uchun qishloqning boyagi orzu-ehtirosga boy hayotini eshitishga-da toblari 
yo’qligi sezilib turardi”
3
,- kabi izoh berib o’tishi tushunchalarimizni yanada 
mustahkamlaydi. “Keyingi mehmon”lar “avvalgi mehmon”imiz Omondavlatga 
e’tibor ham bermay, deyarli odam o’rnida bilmay “biri olib, biri qo’yib kim bilan 
qanday shartnoma tuzgani, necha million tushurgani-yu, ularni qandoq o’zlashtirib, 
nimaga sarflashlari, tushunarsiz uslublari xususida so’zla”
4
shishlarini ko’rib, 
hayotning birlamchi mazmunini, inson baxtini faqat pul topa bilishda deb 
bilganlarga nisbatan yuragingizda achinish paydo bo’ladi. Omondavlat xayoliga 
hikoya so’ngida kelgan: “Bular bizga teng emas, butkul boshqa odamlar ekan, 
bachchag’arlar, degan koyishga o’xshash bir shiddatli o’y muhrlandi”
5
, jumlasi, 
qahramonimizni ularga o’xshamaganidan attang qilishi emas, balki ular davrasiga 
noo’rin kelib qolganligidan paydo bo’lganligini anglatadi. Omondavlat his qilgan 
haqiqatni anglab yetgan kitobxon, bu dunyoda odamiylik, insoniylik kabi 
1
 
www.ziyouz.uz
 kutubxonasi.O’.Sobir.Tarvuz.-T.,Kamalak,1993.- B 7. 
2
O’sha manba. 
3
O’sha manba.
4
O’sha manba.
5
O’sha manba.

---

30 
tushunchalar har qanday moddiy boylikdan ustun turishini, katta odamlar obrazi 
dunyoqarashiga zid tasvirlangan kichik odam obrazining ma’naviyati 
orqali teranroq idrok etadi. Bu esa Sobir O’narning istiqlol davri o’zbek adabiyoti 
hikoyachiligida kichik odam obrazini xarakterli xususiyatlarini ochib berishdagi 
o’ziga xos individual usullardan mahorat bilan foydalanganligidan dalolat beradi. 
“Adabiyotshunoslik va stilistikada allaqachon badiiy detaldan keng foydalanish 
holati muallifning individual uslubiga muhim ko’rsatkich sifatida xizmat qilishi 
e’tirof etilgan”
1
ligi istiqlol davri o’zbek adabiyoti hikoyachilik janrida kichik odam 
obrazini ochib berishdagi Sobir O’narning navbatdagi o’ziga xos usulini talqin 
etishimizga zamin yaratadi. Istiqlol davri namoyondalari Sobir O’nar hamda 
Ulug’bek Hamdam, Erkin A’zam, Isajon Sulton va Zulfiya Qurolboy qizining 
hikoyalaridagi obrazlar talqiniga diqqatimizni qaratadigan bo’lsak, boshqa 
yozuvchilardan farqli o’laroq Sobir O’nar kichik odam obrazini ochib berishda 
“Tarvuz” hikoyasida tarvuzdan o’ziga xos bir detal sifatida foydalanadi. Qaysidir 
tomoni bilan ushbu usul Abdulla Qahhorning “Anor” hikoyasini yodga solidi. Bu esa 
XX asr nafasi, XXI asrda ham o’z uchqunlarini ko’rsatayotganidan nishona. Abdulla 
Qahhorning “Anor” hikoyasidagi anor detali hikoyaning bosh g’oyasi bo’lmish 
kambag’alchilik har qanday baxtli oila munosabatiga salbiy tus berishini 
ko’rsatishda asosiy unsir vazifasini o’tagan. Ayni shular xususida Umurzoq 
O’ljaboyev “Hikoyachilikda davr nafasi” asari orqali quyidagi fikrlarni aytadi: “Bu 
asarning asosida kambag’alchilik, qo’li kaltalik inson uchun qanchalik og’ir fojia 
ekanligini ko’rsatib berishdek bir g’oya turadi”
2
. Sobir O’narning “Tarvuz” 
hikoyasidagi tarvuz detali ham hikoyaning bosh g’oyasini talqin etishda xuddi 
shunday dastlabki unsurlardan biri hisoblanadi. Qadriga yarasha qadr topmagan, 
axlatdan joy olgan tarvuz shunchaki poliz ekini emas, balki yer yuzida odamiylikni 
1
O’zbek tili va adabiyoti.S.Rahimov.Adabiyotshunoslikda badiiy detal. –Toshkent.-2010. - B 66. 
2
O’ljaboyev U.Hikoyachilikda davr nafasi.-T.,Turon zamin ziyo,2016.- B 69. 

---

31 
bayroq qilib tutuvchi inson timsoli edi. Uni xudoyqullar tilidan qadrsizlanishi esa 
kishi qalbida norozilik kayfiyatini uyg’otadi. Bu kabi norozilik kitobxon ma’naviyatini 
boyishiga xizmat qiladi. Detalni muallif hikoya nomi darajasiga ko’tarishi uni bu 
usuldan mahorat bilan foydalanganligidan dalolat beradi. 
Serqirra ijodkorlardan biri Ulug’bek Hamdam :“Uslubingizni o’zgartirish 
niyatingiz bormi?,- deya berilgan savolga, - Men o’zimni rang–barang uslubda 
qalam tebratuvchi ijodkorlar safiga qo’shib yursam-u, siz yana uslub o’zgartirish 
haqida so’rayapsiz”
1
, - deya javob beradi. Shu suhbatning o’zida : “Muvozanat”
realistik, “Isyon va itoat” shartli-ramziy, “Sabo va Samandar” liro-romantik ruhda, 
shunga yarasha uslublarda yozilgan. “Yolg’izlik” nomli qissam esa tamomila biz 
ko’nikkan syujetlarsiz qog’ozga tushgan. Uning modern tabiati boshqa 
asarlarimdagi realistik uslubdan tamomila farq qiladi”
2
,- deya aytib o’tgan. Ana 
shunday turli xil usullarda samarali qalam tebratgan yozuvchimiz istiqlol davri 
kichik odam obrazi talqinida o’ziga xos yo’nalishlardan foydalanadi. Yozuvchining 
obrazlar yaratishdagi individualligini “Uzoqdagi Dilnura” hikoyasi orqali ko’rib 
o’tsak. Kuzatishlarimiz samarasi o’laroq, kichik odam obrazini insoniyatning 
ma’naviyati masalasida nechog’lik ahamiyatga ega ekanligini bilib oldik. “Uzoqdagi 
Dilnura” ana shunday masalalar talqin etilgan hikoya hisoblanadi. Yozuvchi 
mahoratini qaranki, Kozimjon obrazi orqali kichik odam obrazining axloqiy 
qarashlarini ochibgina qolmasdan, balki ularni bugungi, hamma o’zini davr bilan 
hamnafas bo’lishga intilayotgan zamonda, nechog’lik darkor ekanliklarini ham 
yoritib bergan. Bunda muallif qahramonlarimiz ta’sirida Kozimjonda vujudga kelgan 
iqrordan foydalanadi. Hayotning asl mohiyati, umrning o’tkinchi ekanligi-yu, bu 
hayot haqiqati oldida barchamiz ojizligimizga qaratilgan dastlanki iqror: “Nega, 
nima uchun?- derdi ichida kimdir. Axir, bor – yo’g’i ertalab butunlay boshqa odam 
1
H.Ulug’bek.Ruhni uyg’otguvchi so’z.-T.,Turon zamin ziyo,2017.- B 332. 
2
O’sha manba. 

---

32 
edim-ku!.. Go’yo hamma narsaga qodir edim. Endi-chi, endi?.. Endi nega bunday 
abgorman? Qaysi dunyoga tushib qoldim men?..”
1
Tog’asi marakasida jiyanlik 
burchini ado etayotgan Kozimjon xayolidan o’tgan navbatdagi o’ylar asar g’oyasini 
singdirishda keyingi pog’ana vazifasini o’taydi. O’sha o’ylarga muallif tomonidan 
berilgan ta’rif: “Kozimjon dunyo, umr, hayot deganlarining asl holini – ibtido va 
intihosini qalb ko’zi bilan ko’rgandek his qildi o’zini. His qildi-yu, ajab hollarga 
tushdi: o’zining o’sha son-sanoqsiz odamlardan-yo’lovchilardan zarracha farqi 
yo’qligini angladi”
2
. Boshqa hikoyalarda qaysidir usullar bilan kitobxonlarga 
singdirilgan tushunchalar, Ulug’bek Hamdamning “Uzoqdagi Dilnura” hikoyasida 
Kozimjon obrazi tilidan ifodalanmoqda. Bu shunchaki, o’ylar emas. Bu kichik odam 
obrazining alamli hayoti natijasida vujudga kelgan xulosa. Bizningcha, yozuvchi 
aynan shunday usuldan bormasa, hikoyaning ta’sir kuchi bu darajada bo’lmas edi. 
Chunki boshqa hikoyalarda ma’naviy olami quruqshamagan kichik odam 
obrazlarining bugungi kundagi ahamiyatini his etish kitobxonning o’ziga tashlangan 
bo’lsa, ushbu hikoyada qahramonning o’zi ham bu haqiqatni bir muddat bo’lsa-da 
his qiladi. Shaharga qaytib faqat buguni uchun yashay boshlagan Kozimjon o’ylariga 
e’tibor beraylik: “Dilnuraning,onasining faryodlari qotib ketgan dilimni yumshatgan 
edi-ku! Qani o’sha yig’lagan qalb?”
3
Qahramon tilidan ritorik so’roq gap singari 
yangragan savolga, muallif, katta odam obrazi Kozimjon tomonidan: “Hammasiga 
sabab ularning mendan uzoqda-ko’rar ko’zlarimdan yiroqda yashaganliklarimi?”
4
,- 
deya javob beradi. Asardagi ushbu jumla, muallifning, qahramon orqali barcha 
kitobxonlarga kichik odam obrazining bugungi hayotimizdagi o’rniga qarata aytgan 
so’zlaridir. 
1
www.ziyouz.uz
 kutubxonasi.H.Ulug’bek.Uzoqdagi Dilnura.-T.,Kamalak,2009,mart-aprel.- B 32.
2
O’sha manba. 
3
O’sha manba.
4
O’sha manba.

---

33 
Hayotda sodir bo’layotgan voqealarni, undagi tinim bilmas odamlarni hech 
e’tibor bilan kuzatganmisiz? Inson atalmish zod taniga jon tashrif buyuribdiki, u 
tinimsiz harakatda faoliyatda bo’ladi. Shu jarayonlarni o’zgacha nigoh bilan 
kuzatgan, modern adabiyot vakili Isajon Sulton “TODD” hikoyasini 1999-yil 
kitobxonlar e’tiboriga havola qildi. Hayot tushunchasi, undagi voqea-hodisalarni, 
hech kim bilmagan , his qilmagan tomonlari qalamga olingan asar O’tkir Hoshimov 
ta’biri bilan aytganda “Ikki odil hakam: kitobxon va vaqt sinovidan”
1
o’ta oladi. 
Isajon Sultonning “TODD” hikoyasi ana shunday asarlar sirasiga kiradi desak, 
bizningcha, 
mubolag’a 
bo’lmaydi. 
Kichik 
odam 
obrazining 
xarakterli 
xususiyatlaridan biri ularning tinim bilmasliklarida ekanligini yuqorida ko’rib o’tgan 
edik. Balki, shuning uchundir muallif hayot falsafasini yoritishda Kichik odam obrazi 
vakillaridan biri Mamasiddiq pishshiq obrazidan foydalanganligi. Unga o’g’li 
tomonidan quyidagi ta’rif beriladi: “O’ylab qarasam, otam lagerlardagina emas, 
butun umri davomida yugurib yashabdi.Kechani kecha, kunduzni kunduz demabdi. 
Bolam, debdi. Ro’zg’orim, debdi…”
2
Bu kabi xatti-harakatlar barcha Odam Ato 
farzandlariga xos desak, bizningcha, xato bo’lmaydi. Obraz yaratishda muallif 
falsafiy mushohadakorlikdan unumli foydalanganligini qahramonimizga TODD 
tilidan aytilgan quyidagi jumlalar orqali izohlasak: “Senlar meni yomon ko’rasanlar, 
bilaman. Ammo, hayot mendan ko’ra beshafqatroq, senlarni bu yugurishingdan 
ko’ra million marta murakkabroq”
3
. Yugurishdan to’xtaganni nobud qilishga-da 
qodir bo’lgan TODD, hayotning undan-da beshafqat ekanligini ta’kidlagandan 
so’ng, uni murakkablik tomonlarini izohlab ham beradi: “U senga marra qaydaligini 
aytmaydi, qay tarafga qarab chopishni, qancha chaqirim yugurishing kerakligini 
ko’rsatmaydi.Barini o’zing topasan, o’zing hal qilasan…”
4
Obraz yaratishda falsafiy 
1
Hoshimov O’.Daftar hoshiyasidagi bitiklar.-T.,Sharq,2015.- B 56. 
2
S.Isajon.Boqiy darbadar.-T.,O’zbekiston,2001.- B 157. 
3
O’sha manba. 
4
O’sha manba. 

---

34 
mushohadakorlikni asos qilib olgan yozuvchi bir-birini to’ldirib, asarning bosh 
g’oyasiga xizmat qiluvchi xalqalarni vujudga keltiradi. TODD obrazi orqali aytilgan 
fikrlarni hayotdagi isboti sifatida muallif hikoyadagi kichik odam obrazlari 
hisoblanmish Mamasiddiq pishshiq, hamda uning o’g’illari hayotini, pishshiqning 
katta o’g’li tomonidan hikoya qilib beradi. O’g’ilning o’z hayotiga bergan bahosi: “ 
Keyin o’z hayotimga razm solaman. Razm solaman-u yana o’sha manzarani 
ko’raman: ukalarimning bari ro’zg’orim deb yelib, yuguryapti. O’zim ham bolam-
chaqam deb tinmayman”
1
. Siz-u, bizga shuningdek, istiqlol davri o’zbek 
adabiyotidagi Kichik odam obrazlarigada xos bo’lgan hayot tarzini o’zgacha rang 
tasvirlarda bayon etayotgan yozuvchi, ko’plab insonlarni yugurishga majbur etgan 
Toddning ma’nosini ochib berish orqali hikoya g’oyasidagi so’nggi xalqani ham 
ulaydi. Asar g’oyasini teranroq his etishga undovchi, o’quvchini o’tkir fikrlashga 
chorlovchi mana o’sha ma’no: “Nemis zobitining ismi bo’lmish “Todd” so’zining 
o’zbekchadagi ma’nosi “O’lim” bo’lib chiqqanini nima deb izohlasa bo’ladi? Tasodif 
deyinmi? Yo bir haqiqat?”
1
Bizningcha, yozuvchi hikoya g’oyasini ochib berishdagi 
asosiy xalqalardan biri vazifasini kichik odam obraziga yuklaydi. Obrazlarga falsafiy 
mushohadakorlik bilan yondashish hikoyadagi yozuvchi individualligini namoyish 
qiladi.
1
S.Isajon. Boqiy darbadar. –T.,O’zbekiston,2001. - B 159. 

---

35