O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti o’zbek tili va adabiyoti kafedrasi
II BOB. KICHIK ODAM OBRAZI TALQINIDA YOZUVCHI MAHORATI
Yüklə 0,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
II BOB. KICHIK ODAM OBRAZI TALQINIDA YOZUVCHI MAHORATI
MASALASI 2.1 “Kichik odamlar” obrazi talqinida yozuvchi individualligi Badiiy asarning qiymatini belgilashda undagi har bir katta-kichik tasvirda yozuvchining dalillash mahorati ham muhim ahamiyatga egadir. Bunda asar syujetining markaziga hayotda bo’lib o’tgan voqealarning olinishining o’zigina kifoya qilmaydi. Yozuvchi asardagi voqealar oqimiga kiritayotgan har bir harakatni, har bir badiiy tasvir vositasini va har bir detalni o’z o’rniga qo’yishi, uning aynan shu joyda kelishi zarurligi va shartligini chuqur asoslashi lozim. Boshqacharoq aytilganda, asarda yozuvchi tomonidan kiritilayotgan har bir unsur o’zaro birikib, yaxlit bir manzarani, hayotning muyyan bir parchasini ko’z oldimizga joylashtirib berishi kerak. Bu manzara yana ko’zga ko’rinmas ichki kichik xalqalar bilan ham bir- biriga mustahkam bog’lanib ketadi. Agar asarda ana shunday xususiyatga ega tasvir yaratishga erishilgan bo’lsa bu jihat yozuvchining mahoratidan, iste’dod darajasidan dalolat beradi. Bu dunyoda bir-biriga o’xshash xarakter egasi bo’lmaganidek, asar yozish undagi obrazlarni yaratishda bir xil usul va uslubni qo’llovchi yozuvchilarni ham uchratish mushkul. Aniqroq qilib aytganda, yozuvchilarimiz istiqlol davri o’zbek hikoyachiligida Kichik odam obrazini yaratishda o’ziga xos individual usullardan foydalanmoqdalar. So’z o’rnida Abdulla Qahhorning yosh yozuvchilarga maslahat ma’nosida bergan interviyusidagi quyidagi so’zlarni eslash o’rinlidir: “Kotobxonga bir fikrni anglatish yoki bir narsani tasavvur qildirish uchun kishining boshini qotirmaydigan, ochiq, ravon va sodda til kerak.Surat oldirayotgan kishi suratga chiroyli va kelishib tushmoqqa behuda zo’r berib, o’zining tabiiy holatini buzganday, yozuvchi chiroyli va “qoyil qilib yozishga” behuda zo’r bersa, adabiy asar uchun zarur bo’lgan tildagi soddalik, tabiiylik buziladi ” 1 ,- 1 .Yoshlar seminariyasida so’zlangan nutqdan. 28 degan edi u. Sobir O’narning “Tarvuz” hikoyasida biz ana shunday sodda va samimiy tilni uchratishimiz mumkin. Ushbu hikoyada muallif Kichik odam obrazini xarakterli xususiyatlaridan biri, barchaga o’rnak vazifasini o’tovchi ma’naviy olamini ochib berishda ushbu xislatdan yiroq bo’lgan Katta odamlar obrazidan unumli foydalanadi. Axir, “Yomonlar ham kerak, agar ular bo’lmasa yaxshining yaxshiligi qanday bilinsin”,- deyilgan, bobolardan qolgan gap, asrlar davomidagi kuzatishlar natijasida vujudga kelganda. Yuqorida hikoya tilini sodda deb atadik, lekin biz nazarda tutgan soddalik - bu har bir voqea - hodisaga muallif tomonidan izoh berilgan, degani emas. Aksincha, ishonchli dalillar orqali kitobxonga hikoya g’oyasini oson hazm bo’lishida. Istiqlol davri o’zbek adabiyotining asosiy shartlaridan biri mualifning o’z kitobxoniga bo’lgan ishonchida ekanligini Qozoqboy Yo’ldoshev “Yoniq so’z” maqolalar to’plami orqali aytib o’tib ketgan. Xullas, Sobir O’narnin g “Tarvuz” hikoyasida jamiyatning katta va kichik vakillarini ma’naviyat masalalari bir-biriga zid qo’yilgan holda, kichik odam obrazining axloqiy fazilatlari ochib berilganligini ilg’ash qiyin emas. Oradan shuncha vaqt, yigirma uch yil o’tishiga qaramay, uzoq masofani do’stining quvonchiga sherik bo’laman deb bosib o’tgan Omondavlat obraziga qalbimizda qanchalik iliq taassurot paydo bo’lgan bo’lsa, Xudoyqulning birodarlikni ta’minlovchi ikki oyda bir yig’ilib turuvchi o’sha munosabat: “Ichlaringda joni bori kim o’zi?”,- deb kulmish qildi. Do’sti xafa bo’la boshlaganini ko’rib “xo’p- xo’p”, boshqa bunday demayman, men seni masxara qilmadim-ku”,- dedi va tag’in kuldi” 1 . “Men seni masxara qilmadim-ku”,- degan jumla – “seni emas qishloqdagi boshqa sinfdoshlarni nazarda tutyapman, nega xafa bo’lasan”,- degan ma’noni berib, Xudoyqul ushbu so’zlarni hazil ma’nosida aytganini bildirsa-da, ammo ushbu so’zlardan so’ng “yana kulishi” uning uzri til uchida, shunchaki, aytilganidan, aslida ham u “yo pulni, yo do’stlarini 1 www.ziyouz.uz kutubxonasi.O’.Sobir.Tarvuz.-T.,Kamalak,1993.- B 7. 29 mensimagan” 1 ligidan dalolat beradi. Parchadagi ushbu ma’nolarni kitobxon anglashi qiyin emas. Muallif inson ma’naviyati dunyodagi har qanday moddiy boylikdan ustun turishini kichik odam obrazi bo’lmish Omondavlatni, katta odam obrazi hisoblanmish Xudoyqulga qarama-qaarshi qo’yibgina qolmasdan, qahramonimizni katta odamlar orasiga tashlaydi ham.Ularga qishloqning ehtirosli hayotini, avloddan-avlodga o’tib kelayotgan xalqning ma’naviy boyligi hisoblanmish baxshilar termasini ,umuman, ahamiyati yo’q. “Jingalak soch” deya ta’rif berilgan mehmon tilidan aytilgan: “Iltimos qilamiz shu narsani aytmang”,- deya iljayishi” 2 ,- kabi jumlalarning o’zi ham fikrimizni dalillaydi. Muallifning jarayonga: “Go’yo kulgi uchun aytilgan bo’lsayam, har qalay bu yigitlar illo-billo baxshining doston- u termasi uchun qishloqning boyagi orzu-ehtirosga boy hayotini eshitishga-da toblari yo’qligi sezilib turardi” 3 ,- kabi izoh berib o’tishi tushunchalarimizni yanada mustahkamlaydi. “Keyingi mehmon”lar “avvalgi mehmon”imiz Omondavlatga e’tibor ham bermay, deyarli odam o’rnida bilmay “biri olib, biri qo’yib kim bilan qanday shartnoma tuzgani, necha million tushurgani-yu, ularni qandoq o’zlashtirib, nimaga sarflashlari, tushunarsiz uslublari xususida so’zla” 4 shishlarini ko’rib, hayotning birlamchi mazmunini, inson baxtini faqat pul topa bilishda deb bilganlarga nisbatan yuragingizda achinish paydo bo’ladi. Omondavlat xayoliga hikoya so’ngida kelgan: “Bular bizga teng emas, butkul boshqa odamlar ekan, bachchag’arlar, degan koyishga o’xshash bir shiddatli o’y muhrlandi” 5 , jumlasi, qahramonimizni ularga o’xshamaganidan attang qilishi emas, balki ular davrasiga noo’rin kelib qolganligidan paydo bo’lganligini anglatadi. Omondavlat his qilgan haqiqatni anglab yetgan kitobxon, bu dunyoda odamiylik, insoniylik kabi 1 www.ziyouz.uz kutubxonasi.O’.Sobir.Tarvuz.-T.,Kamalak,1993.- B 7. 2 O’sha manba. 3 O’sha manba. 4 O’sha manba. 5 O’sha manba. 30 tushunchalar har qanday moddiy boylikdan ustun turishini, katta odamlar obrazi dunyoqarashiga zid tasvirlangan kichik odam obrazining ma’naviyati orqali teranroq idrok etadi. Bu esa Sobir O’narning istiqlol davri o’zbek adabiyoti hikoyachiligida kichik odam obrazini xarakterli xususiyatlarini ochib berishdagi o’ziga xos individual usullardan mahorat bilan foydalanganligidan dalolat beradi. “Adabiyotshunoslik va stilistikada allaqachon badiiy detaldan keng foydalanish holati muallifning individual uslubiga muhim ko’rsatkich sifatida xizmat qilishi e’tirof etilgan” 1 ligi istiqlol davri o’zbek adabiyoti hikoyachilik janrida kichik odam obrazini ochib berishdagi Sobir O’narning navbatdagi o’ziga xos usulini talqin etishimizga zamin yaratadi. Istiqlol davri namoyondalari Sobir O’nar hamda Ulug’bek Hamdam, Erkin A’zam, Isajon Sulton va Zulfiya Qurolboy qizining hikoyalaridagi obrazlar talqiniga diqqatimizni qaratadigan bo’lsak, boshqa yozuvchilardan farqli o’laroq Sobir O’nar kichik odam obrazini ochib berishda “Tarvuz” hikoyasida tarvuzdan o’ziga xos bir detal sifatida foydalanadi. Qaysidir tomoni bilan ushbu usul Abdulla Qahhorning “Anor” hikoyasini yodga solidi. Bu esa XX asr nafasi, XXI asrda ham o’z uchqunlarini ko’rsatayotganidan nishona. Abdulla Qahhorning “Anor” hikoyasidagi anor detali hikoyaning bosh g’oyasi bo’lmish kambag’alchilik har qanday baxtli oila munosabatiga salbiy tus berishini ko’rsatishda asosiy unsir vazifasini o’tagan. Ayni shular xususida Umurzoq O’ljaboyev “Hikoyachilikda davr nafasi” asari orqali quyidagi fikrlarni aytadi: “Bu asarning asosida kambag’alchilik, qo’li kaltalik inson uchun qanchalik og’ir fojia ekanligini ko’rsatib berishdek bir g’oya turadi” 2 . Sobir O’narning “Tarvuz” hikoyasidagi tarvuz detali ham hikoyaning bosh g’oyasini talqin etishda xuddi shunday dastlabki unsurlardan biri hisoblanadi. Qadriga yarasha qadr topmagan, axlatdan joy olgan tarvuz shunchaki poliz ekini emas, balki yer yuzida odamiylikni 1 O’zbek tili va adabiyoti.S.Rahimov.Adabiyotshunoslikda badiiy detal. –Toshkent.-2010. - B 66. 2 O’ljaboyev U.Hikoyachilikda davr nafasi.-T.,Turon zamin ziyo,2016.- B 69. 31 bayroq qilib tutuvchi inson timsoli edi. Uni xudoyqullar tilidan qadrsizlanishi esa kishi qalbida norozilik kayfiyatini uyg’otadi. Bu kabi norozilik kitobxon ma’naviyatini boyishiga xizmat qiladi. Detalni muallif hikoya nomi darajasiga ko’tarishi uni bu usuldan mahorat bilan foydalanganligidan dalolat beradi. Serqirra ijodkorlardan biri Ulug’bek Hamdam :“Uslubingizni o’zgartirish niyatingiz bormi?,- deya berilgan savolga, - Men o’zimni rang–barang uslubda qalam tebratuvchi ijodkorlar safiga qo’shib yursam-u, siz yana uslub o’zgartirish haqida so’rayapsiz” 1 , - deya javob beradi. Shu suhbatning o’zida : “Muvozanat” realistik, “Isyon va itoat” shartli-ramziy, “Sabo va Samandar” liro-romantik ruhda, shunga yarasha uslublarda yozilgan. “Yolg’izlik” nomli qissam esa tamomila biz ko’nikkan syujetlarsiz qog’ozga tushgan. Uning modern tabiati boshqa asarlarimdagi realistik uslubdan tamomila farq qiladi” 2 ,- deya aytib o’tgan. Ana shunday turli xil usullarda samarali qalam tebratgan yozuvchimiz istiqlol davri kichik odam obrazi talqinida o’ziga xos yo’nalishlardan foydalanadi. Yozuvchining obrazlar yaratishdagi individualligini “Uzoqdagi Dilnura” hikoyasi orqali ko’rib o’tsak. Kuzatishlarimiz samarasi o’laroq, kichik odam obrazini insoniyatning ma’naviyati masalasida nechog’lik ahamiyatga ega ekanligini bilib oldik. “Uzoqdagi Dilnura” ana shunday masalalar talqin etilgan hikoya hisoblanadi. Yozuvchi mahoratini qaranki, Kozimjon obrazi orqali kichik odam obrazining axloqiy qarashlarini ochibgina qolmasdan, balki ularni bugungi, hamma o’zini davr bilan hamnafas bo’lishga intilayotgan zamonda, nechog’lik darkor ekanliklarini ham yoritib bergan. Bunda muallif qahramonlarimiz ta’sirida Kozimjonda vujudga kelgan iqrordan foydalanadi. Hayotning asl mohiyati, umrning o’tkinchi ekanligi-yu, bu hayot haqiqati oldida barchamiz ojizligimizga qaratilgan dastlanki iqror: “Nega, nima uchun?- derdi ichida kimdir. Axir, bor – yo’g’i ertalab butunlay boshqa odam 1 H.Ulug’bek.Ruhni uyg’otguvchi so’z.-T.,Turon zamin ziyo,2017.- B 332. 2 O’sha manba. 32 edim-ku!.. Go’yo hamma narsaga qodir edim. Endi-chi, endi?.. Endi nega bunday abgorman? Qaysi dunyoga tushib qoldim men?..” 1 Tog’asi marakasida jiyanlik burchini ado etayotgan Kozimjon xayolidan o’tgan navbatdagi o’ylar asar g’oyasini singdirishda keyingi pog’ana vazifasini o’taydi. O’sha o’ylarga muallif tomonidan berilgan ta’rif: “Kozimjon dunyo, umr, hayot deganlarining asl holini – ibtido va intihosini qalb ko’zi bilan ko’rgandek his qildi o’zini. His qildi-yu, ajab hollarga tushdi: o’zining o’sha son-sanoqsiz odamlardan-yo’lovchilardan zarracha farqi yo’qligini angladi” 2 . Boshqa hikoyalarda qaysidir usullar bilan kitobxonlarga singdirilgan tushunchalar, Ulug’bek Hamdamning “Uzoqdagi Dilnura” hikoyasida Kozimjon obrazi tilidan ifodalanmoqda. Bu shunchaki, o’ylar emas. Bu kichik odam obrazining alamli hayoti natijasida vujudga kelgan xulosa. Bizningcha, yozuvchi aynan shunday usuldan bormasa, hikoyaning ta’sir kuchi bu darajada bo’lmas edi. Chunki boshqa hikoyalarda ma’naviy olami quruqshamagan kichik odam obrazlarining bugungi kundagi ahamiyatini his etish kitobxonning o’ziga tashlangan bo’lsa, ushbu hikoyada qahramonning o’zi ham bu haqiqatni bir muddat bo’lsa-da his qiladi. Shaharga qaytib faqat buguni uchun yashay boshlagan Kozimjon o’ylariga e’tibor beraylik: “Dilnuraning,onasining faryodlari qotib ketgan dilimni yumshatgan edi-ku! Qani o’sha yig’lagan qalb?” 3 Qahramon tilidan ritorik so’roq gap singari yangragan savolga, muallif, katta odam obrazi Kozimjon tomonidan: “Hammasiga sabab ularning mendan uzoqda-ko’rar ko’zlarimdan yiroqda yashaganliklarimi?” 4 ,- deya javob beradi. Asardagi ushbu jumla, muallifning, qahramon orqali barcha kitobxonlarga kichik odam obrazining bugungi hayotimizdagi o’rniga qarata aytgan so’zlaridir. 1 www.ziyouz.uz kutubxonasi.H.Ulug’bek.Uzoqdagi Dilnura.-T.,Kamalak,2009,mart-aprel.- B 32. 2 O’sha manba. 3 O’sha manba. 4 O’sha manba. 33 Hayotda sodir bo’layotgan voqealarni, undagi tinim bilmas odamlarni hech e’tibor bilan kuzatganmisiz? Inson atalmish zod taniga jon tashrif buyuribdiki, u tinimsiz harakatda faoliyatda bo’ladi. Shu jarayonlarni o’zgacha nigoh bilan kuzatgan, modern adabiyot vakili Isajon Sulton “TODD” hikoyasini 1999-yil kitobxonlar e’tiboriga havola qildi. Hayot tushunchasi, undagi voqea-hodisalarni, hech kim bilmagan , his qilmagan tomonlari qalamga olingan asar O’tkir Hoshimov ta’biri bilan aytganda “Ikki odil hakam: kitobxon va vaqt sinovidan” 1 o’ta oladi. Isajon Sultonning “TODD” hikoyasi ana shunday asarlar sirasiga kiradi desak, bizningcha, mubolag’a bo’lmaydi. Kichik odam obrazining xarakterli xususiyatlaridan biri ularning tinim bilmasliklarida ekanligini yuqorida ko’rib o’tgan edik. Balki, shuning uchundir muallif hayot falsafasini yoritishda Kichik odam obrazi vakillaridan biri Mamasiddiq pishshiq obrazidan foydalanganligi. Unga o’g’li tomonidan quyidagi ta’rif beriladi: “O’ylab qarasam, otam lagerlardagina emas, butun umri davomida yugurib yashabdi.Kechani kecha, kunduzni kunduz demabdi. Bolam, debdi. Ro’zg’orim, debdi…” 2 Bu kabi xatti-harakatlar barcha Odam Ato farzandlariga xos desak, bizningcha, xato bo’lmaydi. Obraz yaratishda muallif falsafiy mushohadakorlikdan unumli foydalanganligini qahramonimizga TODD tilidan aytilgan quyidagi jumlalar orqali izohlasak: “Senlar meni yomon ko’rasanlar, bilaman. Ammo, hayot mendan ko’ra beshafqatroq, senlarni bu yugurishingdan ko’ra million marta murakkabroq” 3 . Yugurishdan to’xtaganni nobud qilishga-da qodir bo’lgan TODD, hayotning undan-da beshafqat ekanligini ta’kidlagandan so’ng, uni murakkablik tomonlarini izohlab ham beradi: “U senga marra qaydaligini aytmaydi, qay tarafga qarab chopishni, qancha chaqirim yugurishing kerakligini ko’rsatmaydi.Barini o’zing topasan, o’zing hal qilasan…” 4 Obraz yaratishda falsafiy 1 Hoshimov O’.Daftar hoshiyasidagi bitiklar.-T.,Sharq,2015.- B 56. 2 S.Isajon.Boqiy darbadar.-T.,O’zbekiston,2001.- B 157. 3 O’sha manba. 4 O’sha manba. 34 mushohadakorlikni asos qilib olgan yozuvchi bir-birini to’ldirib, asarning bosh g’oyasiga xizmat qiluvchi xalqalarni vujudga keltiradi. TODD obrazi orqali aytilgan fikrlarni hayotdagi isboti sifatida muallif hikoyadagi kichik odam obrazlari hisoblanmish Mamasiddiq pishshiq, hamda uning o’g’illari hayotini, pishshiqning katta o’g’li tomonidan hikoya qilib beradi. O’g’ilning o’z hayotiga bergan bahosi: “ Keyin o’z hayotimga razm solaman. Razm solaman-u yana o’sha manzarani ko’raman: ukalarimning bari ro’zg’orim deb yelib, yuguryapti. O’zim ham bolam- chaqam deb tinmayman” 1 . Siz-u, bizga shuningdek, istiqlol davri o’zbek adabiyotidagi Kichik odam obrazlarigada xos bo’lgan hayot tarzini o’zgacha rang tasvirlarda bayon etayotgan yozuvchi, ko’plab insonlarni yugurishga majbur etgan Toddning ma’nosini ochib berish orqali hikoya g’oyasidagi so’nggi xalqani ham ulaydi. Asar g’oyasini teranroq his etishga undovchi, o’quvchini o’tkir fikrlashga chorlovchi mana o’sha ma’no: “Nemis zobitining ismi bo’lmish “Todd” so’zining o’zbekchadagi ma’nosi “O’lim” bo’lib chiqqanini nima deb izohlasa bo’ladi? Tasodif deyinmi? Yo bir haqiqat?” 1 Bizningcha, yozuvchi hikoya g’oyasini ochib berishdagi asosiy xalqalardan biri vazifasini kichik odam obraziga yuklaydi. Obrazlarga falsafiy mushohadakorlik bilan yondashish hikoyadagi yozuvchi individualligini namoyish qiladi. 1 S.Isajon. Boqiy darbadar. –T.,O’zbekiston,2001. - B 159. |