O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi I. U. Raxmonov

P=U I cos

 
U

I=S miqdorni to‘la quvvat deyiladi. Buning ma’nosi shuki, biror 
liniya orqali iste’molchilar guruhiga normal rejimda energiya uzatilganda, 
iste’molchilarning qabul qilayotganda aktiv quvvati eng ma’qul sharoitda 
(iste’molchilar guruhi uchun 
cos

=1 bo‘lganda), to‘la quvvatga teng 
bo‘ladi.
Iste’molchining kirish qismidagi to‘la quvvat kompleks ko‘rinishda 
quyidagicha yoziladi:
jQ
P
jUI
UI
UIe
I
U
S
j












sin
cos
Bu yerda, 
U
- kompleks kuchlanish, 
I
- qo‘shma kompleks toki, 
Q UI

sin

- reaktiv quvvat. Kompleks quvvatning moduli to‘la quvvatni 
beradi: 
S
P
Q


2
2
. Ist’emolchilar uchun 
P
va 
S
hamma vaqt musbat 
hisoblanadi, reaktiv quvvat musbat (

>0, iste’molchi induktiv xarakterli 
bo‘lsa) yoki manfiy (

<0, iste’molchi sig‘im xarakterli bo‘lsa) qiymatlarga 
ega bo‘lishi mumkin. Reaktiv quvvatining musbat qiymatlarida reaktiv 
quvvat iste’mol qilinadi, manfiy qiymatlarida esa reaktiv quvvat ishlab 
chiqariladi(generatsiya qilinadi). Sanoat korxonalarida reaktiv quvvatni 
asosiy qismini asinxron yuritgichlar (iste’mol qilinayotgan umumiy reaktiv 
quvvatning (60-65 %), transformatorlar (20-25 %), havo elektr liniyalari, 
reaktorlar, o‘zgartgichlar (10 % atrofida) iste’mol qiladilar.
Aktiv quvvat elektr stansiyalarining generatorlari tomonidan ishlab 
chiqilsa, reaktiv quvvatni esa stansiyaning generatorlari, sinxron 
kompensatorlar, sinxron yuritgichlar, kondensatorlar batariyasi, liniyalar, 
tiristorli reaktiv quvvat manbalar tomonidan generatsiya qilinadi.

---

80 
S Q 

P 
Ushbu rasmda aktiv, reaktiv va to‘la quvvatlar hosil qilgan vektor 
uchburchagi ko‘rsatilgan. Ko‘rinib turibtiki, iste’mol qilinayotgan reaktiv 
quvvat qanchalik kichik bo‘lsa 

burchak ham shunchalik kichik bo‘ladi. 
Burchakni quyidagi funksiyalar xarakterlaydi: 
cos
;
 
P
S
sin
;
 
Q
S
;
P
Q
tg


ctg
P
Q
 
;
Bu yerda, 
P
Q
tg


- quvvat koeffitsienti; 
Q
P
ctg


-reaktiv quvvat 
koeffitsienti. Elektr ta’minoti tizimini loyihalashtirish jarayonida reaktiv 
quvvat koeffitsientining ko‘rsatgichi bilan ishlash maqsadga muvofiqdir. 
Korxonaning 
reaktiv 
quvvat 
koeffitsienti 
qanday 
bo‘lishligini 
energosistema hal qiladi, chunki reaktiv quvvatni kompensatsiyalash 
masalasi to‘g‘ri yechilganda iste’molchilar, liniyalar, elektr tarqatuvchi 
qurilmalar, transformatorlar, o‘zgartgichlar va generatorlarni o‘z ichiga 
olgan tizim ishining effektivligi ta’minlanadi.
Reaktiv quvvatni liniya va transformatorlar orqali uzatish elektr 
energiyasini qo‘shimcha nobudgarchiligiga, kuchlanish yo‘qotuvini 
oshishiga va ta’minot tizimiga ketadigan harajatlarni ortishiga olib keladi.
1. Liniya va transformatorlardan reaktiv quvvat o‘tishi natijasida 
qo‘shimcha aktiv quvvat va energiya nobudgarchili sodir bo‘ladi. Agar R 
qarshilikga ega bo‘lgan liniya orqali P va Q quvvatlari uzatilsa, aktiv 
quvvat nobugarchiligi quyidagicha aniqlanadi:

---

81 


P
I R
S
U
R
P
R
U
R
P
U
R
Q
U
R
P
P
a
P

 









2
2
2
2
2
2
2
2
2
Demak, reaktiv quvvatni liniyadan uzatishi natijasida qo‘shimcha 
aktiv quvvat nobudgarchiligi (
R
U
Q
P
r
2
2


) sodir bo‘lib, uning qiymati Q 
ning kvadratiga to‘g‘ri proporsionaldir. Shuning uchun elektr stansiyalari 
generalaridan iste’molchilarga reaktiv quvvat uzatish maqsadga muvofiq 
emas. 
2. Aktiv va reaktiv qarshiliklari R va X bo‘lgan energetik tizimi 
elementidan hisoblanadi P va Q kuvvatli enegiya uzatilganda 
kuchlanishning yo‘qotuvi quyidagicha topiladi:
r
a
U
U
R
U
Q
R
U
P
X
U
UI
R
U
UI
IX
IR
U















sin
cos
sin
cos
Bu yerda, 

U
a
 
- aktiv quvvatni uzatishi bilan bog‘liq bo‘lgan 
kuchlanishning yo‘qotuvi; 

U
r
- reaktiv quvvatni uzatish bilan bog‘liq 
bo‘lgan kuchlanishning yo‘qotuvi. 
Demak, reaktiv quvvat uzatilishi natijasida elektr ta’minoti tizimi 
elementida qo‘shimcha kuchlanish yo‘qotuvi (

U
r
=Q*X/U ) sodir bo‘lib, 
uning miqdori Q va X larga to‘g‘ri proporsionaldir.
3. Korxona elektr ta’minoti tizmining katta miqdorda reaktiv quvvat 
bilan yuklanishi havo va kabel liniyalarini kesimini oshishiga va 
transformatorlarning quvvatlarini ortishiga olib keladi. Ma’lumki, 
liniyalarning kesimlari va transformatorlarning quvvatlari hisobiy tok va 
to‘la quvvat bo‘yicha qabul qilinadi.
S
P
Q
X
X
X
2
2
2


,
I
P
U
Q
U
X
X
X
X
X
2
2
2
2
2


ekanligini etiborga olsak, S
x
va I
x
qiymatlarni Q ning hisobiga qo‘shimcha 
ortishini ko‘ramiz. SHuning uchun, reaktiv quvvat elektr ta’minoti tizimi 
elementning o‘tkazish qobilyatini kamaytiradi deyiladi. 

---

82