O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

unumdorlikning kamayib borish qonuni
degan qonunni 
kashf qilishgan. Ularning g‗oyasi bo‗yicha har bir keyingi qilingan 
xarajat yoki omil oldingisiga qaraganda kam samara beradi va oqibatda 
umumiy o‗rtacha mahsulot ham pasayib ketadi. 
Rkyechishga to‗g‗ri keladigan boshqa mahsulot miqdori bu 
mahsulotning 
muqobil ishlab chiqarish xarajatlari
deb ataladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishning asosiy maqsadi 
foyda olishga qaratilganligi sababli har bir iqtisodiy subyekt ko‗proq 
foyda olishga intiladi. Shuning uchun ham ishlab chiqarishning 
samaradorligini olingan foydaning (F) ishlab chiqarishga sarflangan 
resurs xarajatlariga (IX) nisbati bilan aniqlanadi, ya‘ni: 
%
100
'


IХ
F
Р
. 
Bu yerda: P‘ - foyda normasi, IX – iqtisodiy resurs xarajatlari.
Ishlab chiqarish samaradorligi ko‗p qirrali masala bo‗lib, bu aytilgan 
birgina asosiy ko‗rsatkichda, uni to‗la ravishda har tomonlama ifodalab 
bo‗lmaydi. Shuning uchun ishlab chiqarish samaradorligini to‗la 
ifodalashda unda qatnashgan omillarning unumdorligini, ulardan 
samarali foydalanish darajasini bildiradigan ko‗rsatkichlar tizimidan 
foydalaniladi. 
Bulardan biri mehnat unumdorligidir. 
Mehnat unumdorligi 
deb 
ishchi kuchining vaqt birligi mobaynida mahsulot yaratish qobiliyatiga 
aytiladi va ishlab chiqarilgan mahsulotning (iste‘mol qiymatining) 
sarflangan mehnat miqdoriga nisbati bilan belgilanadi. Sarflangan 
mehnat miqdori esa ishlangan vaqt bilan, kishi kuni, kishi soati va h.k. 

---

30 
bilan belgilanadi. Agar mehnat unumdorligini MU, mahsulotni M bilan, 
sarflangan ish vaqtini V bilan belgilasak, mehnat unumdorligi 
quyidagicha aniqlanadi:
V
М
МU

. 
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga bir qancha omillar ta‘sir 
qiladi: 
1. Ilmiy-texnik taraqqiyotni tezlashtirish va uning natijalarini tezlik 
bilan ishlab chiqarishda qo‗llash. 
2. Ishlab chiqarishni ratsional joylashtirish, ixtisoslashtirish va 
kooperatsiyalash. 
3. Iqtisodiyotning tarkibiy qismlarini va uning tashkiliy bo‗g‗inlarini 
o‗zgartirish. 
4. Ishlab chiqaruvchilarni rag‗batlantirish va ularning faolligini 
oshirish. 
5. Mavjud tabiiy, moddiy va mehnat resurslaridan oqilona, tejab-
tergab foydalanish, yangi, arzon, sifatli xomashyo va energiya turlarini, 
ekinlarning yangi hosildor navlarini, chorva mollarining mahsuldor 
zotlarini topib ishlab chiqarishga joriy qilish. 
6. Kishilarning bilim saviyasini, malakasini oshirish, yetuk ishchi va 
mutaxassislar tayyorlash. 
Umumiy iqtisodiy shakllarning tarixan birinchisi