O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

10.6. Nazorat uchun savollar 
1.
Uzatmalar qutisining vazifasi nima? 
2.
Taqsimlash qutisining vazifasi nima? 
3.
Uzatmalar va taqsimlash qutilari transmissiyada qayerda 
joylashgan? 
4.
Uzatmalar qutisining uzatish soni nima? U nimani bildiradi? 
5.
Uch valli uzatmalar qutisining asosiy detallarini ayting? 
6.
Uzatmalar qutisida qanday vallar bor, ularning nomlarini 
ayting? 
7.
Oraliq valning vazifasi va uning tuzilishini ayting? 
8.
Sinxronizatorning vazifasi nimadan iborat? 
9.
Sinxronizator qanday detallardan tashkil topgan? 
10.
Sinxronizator uzatmalar qutisining qaysi valida o‘rnatildi? 
11.
Demultiplikatorning vazifasi nimadan iborat? 
12.
Fiksatorning vazifasi nimadan iborat? 

---

48 
11 – LABORATORIYA ISHI 
 
KARDAN UZATMA TUZILISHINI O‘RGANISH 
 
11.1. Ishdan ko‘zda tutilgan maqsad: 
Kardan uzatma tuzilishi, ishlashi va ularning konstruksiyalarini 
o‘rganishdan iborat.
 
11.2. Ish bo‘yicha qisqacha nazariy ma’lumotlar 

Kardanli uzatma o‘qlari bir-biriga to‘g‘ri yotmagan va o‘z holatini 

o‘zgartira oladigan vallar yordamida burovchi momentni kuch 
uzatmaning bir agregatidan boshqa agregatiga uzatib beradi. 
Avtomobilning kuch uzatmasiga o‘rnatilgan kardanli uzatma 
dvigateldan olinadigan burovchi momentni uzatmalar qutisi orqali 
bitta yetakchi ko‘prikka tarqatish qutisi yordamida bir nechta 
ko‘prikka uzatib berishi lozim.
11.1 – rasm. Qisqa bazali avtomobilning kardanli uzatmasi:
1, 3, 9, 10 – vilkalar; 2 – krestovina; 4 – vtulka; 5 – shilisali uchlik;
6 – manjeta; 7 – rezinali g‘ilof; 8 – val.
Avtomobil notekis yo‘llarda yurganida yetakchi ko‘prik ramaga 
nisbatan tik tekislikda tebranib, uzatish burchagi o‘zgarib turadi. Shu 
sababli burovchi momentning uzatmalar qutisidan (yoki tarqatish 
qutisidan) yetakchi ko‘prikka o‘zgaruvchan burchak ostida uzatishda 
kardanli uzatmadan foydalaniladi. Kardan sharnirlar o‘qlari bir-biriga 
nisbatan to‘g‘ri yotmagan vallardan burovchi momentni o‘zaro uzatish 

---

49 
uchun xizmat qiladi. Tepish va buralma tebranishlar xavfini 
kamaytirish uchun aksari zamonaviy avtomobillarda kardanli sharnirli 
hamda ikkita val shuningdek, oraliq tayanchdan tashkil topgan 
kardanli uzatmadan foydalaniladi. Bunda uzatmaning uzayib 
qisqarishini ta’minlaydigan shlitsali birikma mavjud.
11.2 – rasm. Turli g‘ildirak formulali avtomobillar uchun kardanli 
uzatma: 
a
, 
b
– 4x2; 
d
– 4x4; 
e
, 
f
– 6x6; 1 – uzatmalar qutisi;
2 – kardan sharniri; 3 – kardanli val; 4, 7, 9 – yetaklovchi ko‘priklar; 
5, 8 – oraliq tayanchlar; 6 – taqsimlash qutisi; 10 – reduktor.

---

50 
Avtomobillarda qo‘llaniladigan kardanli sharnirlar ikki xil 
bo‘ladi: burchak tezliklari bir xil va burchak tezliklari bir xil 
bo‘lmagan kardanli sharnirlar. Burchak tezliklari bir xil bo‘lmagan 
kardanli sharnirlar. O‘z navbatida qayishqoq (elastik) va bikr 
(krestovinali) bo‘lishi mumkin. 
Avtomobillarda uzatmalar qutisidan yetakchi ko‘prikning asosiy 
uzatmasiga burovchi momentni uzatish uchun burchak tezliklarga bir 
xil bo‘lmagan sharnirlarga ega bo‘lgan bir yoki ikki valli kardanli 
uzatmalardan foydalaniladi. Agar avtomobilda bitta kardanli uzatma 
o‘rnatilsa kardanning old tomoniga biriktirilgan vilka kardanli 
sharnirning bitta vilkasi uzatmalar qutisining ikkilamchi vilkasi shlitsli 
uchlikga payvandlangan. Shlitsali uchlik kardanning shlitsali 
vtulkasiga kiritilib, o‘q bo‘ylab siljuvchi birikma hosil qiladi. Shlitsali 
vtulka kardan valining old qismiga, valning ketingi uchi esa kardan 
valining old qismiga va valning ketingi uchi esa shu kardan 
sharnirining vilkasiga payvandlangan. Rezinadan tayyorlangan g‘ilof 
shlitsali birikmani tashqi muhitdan kiradigan iflos zarrachalardan 
saqlaydi.