O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta-maxsus ta'lim vazirligi islom karimov nomli toshkent davlat texnika universiteti s. T. Yunusxo‘jayev

7.3. TRAKTORLARNI, KOMBAYINLARNI VA QISHLOQ 
XO‘JALIGI MASHINALARINING TEXNIK XIZMAT 
KO‘RSATISHDAGI MEXNAT SARFINI ANIQLASH 
Traktorlarga TXK dagi mexnat sarfi 
Z
tr
(ishchi soatda), quydagi 
formula bilan aniqlanadi 
𝑍
𝑡𝑟
= ∑
𝑛
1
𝑍
1
+ ∑
𝑛
2 
𝑍
2 
+ ∑
𝑛
3
𝑍
3
+ ∑
𝑛
𝑚𝑡𝑥𝑘
𝑍
𝑚𝑡𝑥𝑘
𝑚
𝑗=1
𝑚
𝑗=1
𝑚
𝑗=1
𝑚
𝑗=1
,
(7.4) 
bu erda 
n
1
, n
2
, n
3
, n
mtxk
– TXK lar soni; 
Z
1
, Z
2
, Z
3
, Z
mtxk
– TXK lardagi 
mexnat sarfi (6.3 jadval); 
m
– parkdagi traktorlar soni. 
Kombayinlarning TXK dagi mexnat sarfi 
Z
k
(ishchi soatda), quydagi 
formula bilan aniqlanadi 
𝑍
𝑘
= ∑ 𝑍
𝑘𝑗
𝑊
𝑗
𝑙
𝑗=1
, 
(7.5) 
bu erda 
Z
kj
– kombayinlarning TXK nisbiy mexnat sarfi, ishchi soat/ga 
yoki ishchi soat/100 soat kombayin ishlashi; 
W
j
–kombayinning ishlagan 
vaqti, ga yoki soat; 
l
– kombayin rusumlar soni. 
Kombayinlarning ishlagan vaqti soatlar gektarlarda keltirilishi 
mumkin, unday holda o‘tkazish koeffitsentidan foydalaniladi. Masalan, 
CK-5 kombayinlari uchun o‘tkazish koeffitsenti 1,0 tengdir. 
Qishliq xo‘jaligi mashinalarining TXK dagi mexnat sarfi 
Z
m
(ishchi 
soatda), quydagi formula bilan aniqlanadi 
Z
m
 = (0,35…0,45) Z
tr
,
(7.6) 
MTP bo‘yicha mexnat sarfi, ishchi soat: 
Z
TXK
 = Z
tr
 + Z
k
 + Z
m.
(7.7) 
Nosozliklarni bartaraf etishdagi mexnat sarfi 
Z
n
, ishchi soat, MTP 
mashinalarini ishlatish vaqtidagi qiymati taxminan quydagi formula bilan 
aniqlanadi 
Z
n
 = (0,2…0,6) Z
txk
. (7.8) 

---

222 
Agarda MTP da yangi mashinalar qo‘llaniladigan bo‘lsa, u holda 
0,2…0,6 qiymatlaridan kichik qiymatlar olinadi, ulardan 222ata qiymatlar 
esa eski mashinalar qo‘llanilganda olinadi. 
Umumiy TXK dagi va nosozliklarni bartaraf qilish bo‘yicha mexnat 
sarfi, ishchi soatda: 
Z
um
= Z
tr
 +Z
k
 + Z
m
 + Z
n
. 7.9) 
Misol
. Brigada mashina parkida 12 traktor, 2 kombayin va kerakli 
qishloq xo‘jaligi mashinalar toplami mavjud. TXK mexnat sarfi: 
Z
tr
= 720 
ishchi soat, 
Z
k
= 54 ishchi soat tashkil etadi. TXK bo‘yicha va 
nosozliklarni bartaraf qilish umumiy mexnat sarfi aniqlansin. 
Echish
. Qishloq xo‘jaligi mashinalariga TXK dagi taxminiy mexnat 
sarfini aniqlaymiz: 
Z
m
= 0,4 · 720 = 288 ishchi soat. Ushbu MTP brigadasi 
bo‘yicha TXK mexnat sarfi 
Z
txk
= 720 + 54+288 = 1 062 ishchi soat. 
Nosozliklarni bartaraf qilishdagi mexnat sarfi (asosan eski mashinalar 
hisobidan) 
Z
n
= 0,5 · 1062 = 531 ishchi soat.
Z
um
= 1062 + 531 = 1593 ishchi soat
Bulardan xulosa qilgan holda, TXK va nosozliklarni bartaraf 
qilishdagi umumiy mexnat sarfi, bu ishlarni bajarish uchun zarur ishchilar 
sonini aniqlash imkonini beradi. 
Ishchilar soni P quydagi formula bilan aniqlanadi 
𝑃 =
𝑍
𝑢𝑚
𝐹
𝑖𝑠ℎ
, 
(7.10) 
bu erda Z
um
– TXK ishlari bajarish va nosozliklarni bartaraf qilish 
uchun, dala ishlari ko‘p bo‘lgan davr (aprel-oktiyabr) uchun mexnat sarfi, 
ishchi soat; F
ish
- usta-sozlovchining ishchi fond vaqti, soat. 
Ishchi fond vaqti 
F
ish
= D
ish
T
ish
τ , 
(7.11) 
Bu erda D
ish
– hisobiy davr mobaynida ishchi kunlarning soni; 
T
ish 
– ishchi kunning davomiyligi, soat; τ – ishchi kunning foydali ish 
koeffitsenti.

---

223 
Τ koeffitsenti ishchi kunni yordamchi ishlarga sarflanishini hisobga 
ladi: jihozga xizmat ko‘rsatish, hujjatlarni to‘ldirish, suv va moylash 
maxsulotlarini quyish, agregatlarni olib kelish, ishchi joyni tayyorlash va 
boshq. TXK bajarish joylarini joylashishiga qarab koeffitsentning miqdori 
τ= 0,65…0,77 ga teng bo‘lishi mumkin. Agarda τ koeffitsentining qiymati 
223ata bo‘lsa u holda TXK ishlarini ko‘chmas stansiyalarda, kamayib 
ketgan holda esa ko‘char vositalar yordamida bajarish talab etiladi. 
7.3 jadval 
Traktorlarga TXK mexnat sarfi 
Mashina 
rusumi 
Bajarish joyi 
TXK turi 
KTXK 
1-TXK 
2-TXK 
3-TXK 
MTXK 
G‘ildirakli traktorlar 
 
K-701 M 
TTXKS, MTS 
- 
- 
6,7 
15,4 
15,0 
MTU,TXKP 
1,0 
3,9 
10,5 
24,0 
16,8 
Dala sharoit 
1,0 
3,3 
8,2 
- 
- 
T-150K 
TTXKS, MTS 
- 
- 
7,2 
21,0 
4,4 
MTU,TXKP 
- 
2,6 
8,1 
26,7 
5,3 
Dala sharoit 
1,0 
3,3 
8,8 
- 
- 
MTZ-80, 
MTZ-82 
TTXKS, MTS 
- 
- 
4,5 
10,7 
2,6 
MTU,TXKP 
0,5 
2,0 
5,2 
15,6 
3,5 
Dala sharoit 
0,5 
2,5 
5,6 
- 
- 
TTZ-80 
TTXKS, MTS 
- 
- 
4,5 
10,7 
2,6 
MTU,TXKP 
0,5 
2,0 
5,2 
15,6 
3,5 
Dala sharoit 
0,5 
2,5 
5,6 
- 
- 
T-25A 
MTU,TXKP 
0,4 
2,0 
3,2 
8 
0,9 
Dala sharoit 
0,4 
2,8 
4,4 
- 
- 
Zanjirli traktorlar 
 
T-150 
TTXKS, MTS 
- 
- 
7,5 
25,0 
5,0 
MTU,TXKP 
1,0 
2,5 
9,0 
26,8 
5,8 
Dala sharoit 
1,0 
2,9 
9,6 
- 
- 
DT-175C 
MTU,TXKP 
0,6 
3,3 
7,5 
19,6 
6,1 
Dala sharoit 
0,6 
3,9 
8,0 
- 
- 
DT-75MB 
MTU,TXKP 
0,5 
3,0 
6,7 
16,8 
9,0 
Dala sharoit 
0,5 
3,5 
8,7 
- 
-