O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi jalilova s. X., G`Ayibova n. A

 
 
 

---

86 
O‘z-o‘zini nazorat va muhokama qilish uchun savollar: 
1.
Psixodiagnostik metodikalarni yaratuvchilar hamda qo`llovchilar 
uchun qanday normativ talablar mavjud? 
2.
Psixodiagnostik adabiyot va metodik materiallarga qanday talablar 
qo`yiladi? 
3.
Hujjatlar uchun qanday talablar farqlanadi? 
4.
Ilmiy axborot nimalarni o’z ichiga oladi? 
5.
Axborot-metodik nashrlarda nimalar aks etadi? 
6.
Instruktiv hujjatlar nima? 
7.
Ommabop nashrlar uchun psixodiagnostikaning talabi? 
8.
Psixodiagnostik tadqiqot o`tkazishning qanday bosqichlari farqlanadi 
9.
Psixodiagnostika bilan shugullanuvchi psixologga qanday talablar 
qo`yiladi? 
10.
Psixodiagnostika mutaxassisi qanday sifatlarga ega bo`lishi kerak? 

---

87 
MAVZU: 
KOGNITIV QOBILIYATLAR PSIXODIAGNOSTIKASI. 
Reja: 
1.Bilish jarayonlariga umumiy tavsif. 
2.Diqqat va sensomotor reaktsiyalar psixodiagnostikasi. 
3.Xotira va mnemik faoliyat diagnostikasi. 
4. Intellekt diagnostikasi. 
 
Tayanch tushunchalar: 
Diqqat, intellekt, divergent tafakkur,
konvergent tafakkur, ijtimoiy intellekt, emotsional intellekt, intellekt testlari,
intellektual koeffitsent.
 
Bilish jarayonlari yoki psixik jarayonlar yordamida shaxsning bilish 
faoliyati amalga oshiriladi. Psixik jarayonlar ob`ektiv voqelikdagi narsa va 
hodisalar hamda ularning xususiyarlarini bilish imkonini beradi. Bu jarayonlar - 
sezgilar, idrok, xotira, diqqat, tafakkur, nutq va boshqalardir. 
Sezgilar o‘zlariga adekvat (mos) bo‘lgan qo‘zg‘atuvchilarni aks ettirish 
shakllaridan biri hisoblanmish bilish jarayonlaridir. 
Qo‘zg‘atuvchi sezgi asosida ta’sir qilishi bilan darhol sezgi hosil 
bo‘lmaydi, balki u bir qancha daqiqadan keyin vujudga keladi. Ana shu qisqa 
vaqt sezgining latent (yashirin) davri deb ataladi. Latent davri sezgi turlari uchun 
har xil fursatda kechadi. Masalan, taktil sezgilari uchun latent davri 130 
millisekund, og‘riq sezgilari uchun esa 370 millisekundga to‘g‘ri keladi, maza-
ta’m sezgisi esa til yuzasiga ta’sir etilgandan so‘ng 50 millisekundgacha vaqt 
oralig‘ida hosil bo‘ladi.
Sezgilarni o‘lchashni asosan ikki metodi psixologiya fanida hukm surib 
keladi. Ulardan biri bevosita metod deb atalib sub’ektiv ravishda baholashga 
asoslanadi. O‘lchashning ikkinchi metodi esa alamatlarni ob’ektiv ravishda 
baholashga asoslangan bo‘lib sezgilarning bilvosita (bevosita) mavjudligiga 
qaratilgandir.

---

88 
Bevosita metod yoki qo‘zg‘atuvchining so‘z bilan baholash metodi 
quyidagicha tuzilishga egadir: sinaluvchiga teri, tovush, yorug‘lik ta’sir qila 
oladigan qo‘zg‘atuvchi havola qilinadi, dastavval qo‘zg‘atuvchi minimal 
intensivlikka (jadallikka) ega bo‘ladi, so‘ng ularning kuchi orttirib boriladi. 
Mazkur tadbirlan keyin sinaluvchi “u qaysi bir sezgi qo‘zg‘atuvchisining dastlab 
sezganligiga” javob berish so‘raladi.
Teri sezgirligini o‘lchash uchun maxsus asbob “esteziometr” qo‘llaniladi. 
Eshitish sezgirligini o‘lchash audiometr yordamida amalga oshirilib, 
tovushlarning turli darajalaridjagi intensivligi aniqlanadi. Ba’zan kichkina temir 
sharni har xil balandlikdan tashlab ko‘rish orqali ham yuqoridagi maqsad 
amalga oshiriladi. Ko‘rish sezgirligini aniqlash esa sinaluvchi ko‘ziga 
yorug‘likning turli tuman intensivlikda yuborish orqali (goho qorong‘ilikda), 
quyidan yuqoriga yorug‘lik birligi (ya’ni lyuks) orttirib boriladi. Ta’m va hid 
bilish sezgirligi ham maxsus asboblar yordamida o‘lchanadi, goho kimyoviy 
usul ham qo‘llaniladi.
Bevosita metodi ob’ektiv alomatlarga asoslanib ish yuritishni taqazo 
etadi. Sobiq sovet psixologlari, psixofiziologlari G.V.Gershuni, E.N.Sokolov, 
O.S.Vinogradov va boshqalar mazkur metod yordamida ko‘p yillar mobaynida 
ilmiy tadqiqot ishlarini olib borganlir. Ma’lumki, sezgilar hech mahal sust bilish 
jarayoni bo‘lmagan binobarin, ular vegetativ, elektrofiziologik, nafas olish olish 
jarayonlari o‘zgarib boradi, shuning uchun o‘z tabiati bilan reflektor jarayondir. 
Sezgilardagi 
reflektor 
o‘zgarishlar ularning ob’ektiv ravishda yuz 
berayotganligining ko‘rsatkichi hisoblanadi. Masalan, sezgilarni hosil qiliuvchi 
har qanday qo‘zg‘atuvchi reflektor jarayonlarni ham vujudga keltirishga qodir: 
qon tomirlarining torayishi, tekri galvanik refleks (teri elektr qarhshiligining 
kamayishi), miyaning elektr aktivligi chastotasining o‘zgarishi (alfa, ritma, 
depressiyasi holati) qo‘zg‘atuvchiga qarab ko‘zning yo‘nalishi, bo‘yin 
muskullarining taranglashuvi va boshqalar. Mana bu narsalarning barchasi 
sezgilarning paydo bo‘lishini ob’ektiv ko‘rsatkichi bo‘lib hisoblanadi.

---

89 
Yuqoridagi tadqiqotchilarning fikriga qaraganda, sinaluvchiga kuchsiz 
qo‘zg‘atuvchi bilan ta’sir etilsa, ya’ni sub’ektga kuchsiz qo‘zg‘atuvchi bilan 
ta’sir etilsa, u holda sub’ektda hech qanday sezgi hosil bo‘lmaydi, shuningdek, 
sanab o‘tilgan reflektorlarda ham o‘zgarish yuz bermaydi.
Qon tomir yoki elektrofiziologik reaksiyalar kuchsiz qo‘zg‘atuvchi 
ta’sirida ham aniq namoyon bo‘lishi mumkin, aksincha sezish jarayoni esa 
amalga oshmaydi. Bu holatni elektroensefagrafik reaksiyalar tasdiqlaydi. 
Tovush qo‘zg‘atuvchiga kelib chiqqan holda G.V.Gershuni inson subsensor 
diapazonga ega degan ilmiy g‘oyani olg‘a suradi. Bu narsa anglashinilmagan 
fiziologik reaksiyalar, sezib bo‘lmas qo‘zg‘atuvchilarga asoslanadi.
Diqqat - bu inson ongining biror ob`ektga yo`naltirilishi va to`planishidir.