6.2.
Monetar siyosatning mohiyati, maqsadi va vazifalari.
Pul-kredit siyosati deganda, to‘liq bandlik sharoitida yalpi milliy mahsulotni
ishlab chiqarishga inflatsiyaning ta’sirini kamaytirish yoki bartaraf etish maqsadida
muomaladagi pul miqdorini o‘zgartirishga qaratilgan chora-tadbirlar tushuniladi. Pul
kredit siyosati davlat tomonidan belgilanadi va uni Markaziy Bank amalga oshiradi.
Uning yordamida har qanday davlat mamlakatda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash
vazifasini hayotga tadbiq etadi.
5
Саидова Г., Шадыбаев Т. Макроэкономика Т., ИПАК «Шарк» 2003, 34 -с..
83
Pul kredit siyosatini amalga oshirishning pirovard maqsadlari iqtisodiy o‘sish,
to‘liq bandlikni, baholarning hamda to‘lov balansining barqarorligini ta’minlashdan
iborat.
Bu maqsadlarga erishish uchun milliy valyutani muomaladagi pul massasi, foiz
stavkasi va milliy valyuta almashinuv kursining optimal kattaliklarini ta’minlab turish
zarur bo‘ladi.
Boshqacha aytganda, monetar siyosat pullarga bo‘lgan talab va pullar taklifini
tartibga solish va nazorat qilishga qaratilgan chora-tadbirlar yig‘indisini ifodalaydi.
Monetar siyosatning ikki asosiy turi mavjud:
1. restriksion monetar siyosat;
2. ekspansionistik monetar siyosat.
Restriksion monetar siyosat deganda, odatda, muomaladagi pul massasining
o‘sish sur’atlarini jilovlashga qaratilgan monetar siyosat tushuniladi.
Restriksion monetar siyosatni amalga oshirishda Markaziy bank quyidagi
usullardan foydalanadi:
– Markaziy bankning majburiy zaxira stavkalarining darajasi oshiriladi;
– tijorat banklariga qimmatli qog‘ozlar Markaziy bank tomonidan qayta sotib
olish sharti bilan sotiladi;
– Markaziy bank tomonidan hukumatga va tijorat banklariga tegishli bo‘lgan
vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘lari depozit hisobraqamlariga jalb etiladi;
– Markaziy bank valyuta siyosati doirasida milliy valyutadagi pul mablag‘lari
hajmining o‘sish sur’atlarini cheklashga qaratilgan operatsiyalarni amalga oshiradi.
Ekspansionistik monetar siyosat deganda, muomaladagi pul massasining
multiplikativ kengayishini ta’minlash asosida to‘lovga qobil talabni rag‘batlantirishga
qaratilgan monetar siyosat tushuniladi.
Ekspansionistik monetar siyosatni amalga oshirishda Markaziy bank quyidagi
usullardan foydalanadi:
– Markaziy bank qayta moliyalash stavkalarini pasaytiradi va tijorat banklariga
beriladigan markazlashgan kreditlarning hajmini oshiradi;
84
– tijorat banklarining kreditlash hajmiga nisbatan Markaziy bank tomonidan
belgilangan limitlar hajmi oshiriladi, ya’ni banklarga kreditlar miqdorini oshirishga
imkoniyat yaratiladi.
– Markaziy bankning majburiy zaxira stavkalari pasaytiriladi;
– tijorat banklariga qimmatli qog‘ozlar Markaziy bank tomonidan qayta sotish
sharti bilan sotib olinadi;
– Markaziy bank valyuta siyosati doirasida milliy valyutadagi pul mablag‘lari
hajmining o‘sish sur’atlarini oshirishga qaratilgan operatsiyalarni amalga oshiradi.
2008-yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining oqibatlarini
bartaraf
etishda
dunyoning
ko‘pchilik
mamlakatlarida
Markaziy
banklar
ekspansionistik monetar siyosatni amalga oshirishdi. Xususan, AQSh FZT, Yaponiya
Markaziy banki va Yevropa Markaziy banki nollik hisob stavkalariga asoslangan
“arzon pullar” siyosatidan foydalanishdi.
“Arzon pullar” siyosati birinchi bo‘lib J.M. Keyns tomonidan taklif etilgan.
Bunda J. Keyns Markaziy bankning hisob stavkasini pasaytirish yo‘li bilan tijorat
banklari kreditlarining foiz stavkalarini pasaytirishga erishishni taklif qilgan. Buning
natijasida kompaniyalarning bank kreditlaridan foydalanish darajasi oshishi va
shuning asosida ularning investitsion xarajatlarini moliyalashtirish hajmining
oshishiga erishish lozim edi. Bu esa, o‘z navbatida, tovarlar va xizmatlar ishlab
chiqarish hajmining oshishiga va yangi ish o‘rinlarining yaratilishiga olib kelishi
kerak edi.
Ekspansionistik monetar siyosat mamlakat bank tizimining likvidliligini
oshirish, ichki to‘lovga qobil talabni rag‘batlantirish va shuning asosida iqtisodiyotni
turg‘unlik holatidan chiqarish imkonini beradi.
Ekspansionistik pul-kredit siyosatining qo‘llanilishi milliy iqtisodiyotning pul
mablag‘lari bilan ta’minlanganlik darajasini oshishiga olib keladi.
Iqtisodiy adabiyotda ko‘pchilik iqtisodchi olimlar tomonidan milliy valyutaning
barqarorligini ta’minlash va mamlakatda baholar barqarorligiga erishish monetar
siyosatning strategik maqsadlari sifatida e’tirof etilgan. Masalan, V. Shenaev,
85
O. Naumchenkoning “Markaziy bank iqtisodiyotni tartibga solish jarayonida” nomli
monografiyasida, J. Matukning “Fransiya va boshqa mamlakatlarning moliya
tizimlari” nomli monografiyasida milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash va
mamlakatda baholar barqarorligiga erishish monetar siyosatning strategik maqsadlari
ekanligi qayd etilgan
6
.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risidagi
qonunda Markaziy bank monetar siyosatining strategik maqsadi milliy valyutaning
barqarorligini ta’minlash ekanligi e’tirof etilgan
7
.
AQSh FZT to‘g‘risidagi qonunda ham milliy valyutaning barqarorligini
ta’minlash va baholar barqarorligini saqlab turish monetar siyosatning strategik
maqsadi ekanligi o‘z ifodasini topgan.
Shunisi xarakterliki, Markaziy banklar ichida faqat Yevropa Markaziy
bankining (YeMB) Nizomida uning monetar siyosatining strategik maqsadi
yevrozonada baholar barqarorligiga erishish ekanligi qayd etilgan. Demak, yevroning
barqarorligini ta’minlash YeMB monetar siyosatining strategik maqsadi
hisoblanmaydi.
V. Rudko-Silivanov, N. Kuchina, M. Jevlakova hammuallifligida chop etilgan
“Markaziy bank faoliyatini tashkil qilish” mavzuidagi o‘quv qo‘llanmada monetar
siyosatning quyidagi strategik maqsadlarining mavjudligi e’tirof etiladi:
– baholar barqarorligini ta’minlash;
– to‘liq bandlikka erishish;
– ishlab chiqarish real hajmining o‘sishini ta’minlash;
– to‘lov balansining muvozanatini ta’minlash
8
.
Bu erda monetar siyosatning asosiy strategik maqsadi – milliy valyutaning
barqarorligini ta’minlash e’tirof etilmagan holda, ishlab chiqarish real hajmining
6
Шенаев В.Н., Наумченко О.В. Централний банк в процессе экономического регулирования. – М.: АО
«Консалтбанкир», 1994 . – 112 с.; Матук Ж. Финансовые системы Фрации и других стран. Том 1. – М.: АО
«Финстатинформ», 1994. – 365 с.
7
O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida”gi Qonuni.1995-yil 21-
dekabr. – 154-I-sonli Qaror.
8
Рудко-Силиванов В.В., Кучина Н.В., Жевлакова М.А. Организация деятелности Центрального банка. Учебное
пособие. – М.: КНОРУС, 2011. - С. 32-33.
86
o‘sishini va to‘lov balansining muvozanatini ta’minlash uning strategik maqsadi
sifatida qayd etilmoqda.
S. Moiseevning fikriga ko‘ra, monetar siyosatning quyidagi to‘rtta strategik
maqsadlari mavjud:
– baholar barqarorligi;
– milliy valyutaning barqarorligi;
– mamlakatda moliyaviy barqarorlikni ta’minlash;
– muvozanatlashgan iqtisodiy o‘sish
9
.
R. Miller va D. Van-Xuzning fikriga ko‘ra, monetar siyosatning ikki strategik
maqsadi mavjud: tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishning yuqori va barqaror
darajasini ta’minlash; inflatsiyaning past va barqaror darajada bo‘lishiga erishish
10
.
Ushbu iqtisodchi olimlar haqli ravishda e’tirof etadilarki, Markaziy bankning
monetar siyosat yordamida tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishning yuqori va
barqaror darajasini ta’minlashi ishsizlik darajasini pasaytirish imkonini beradi. Bu
esa, Hukumat iqtisodiy siyosatining strategik maqsadlaridan biri bo‘lgan ishsizlikning
past va barqaror darajasini ta’minlash maqsadiga mos keladi.
O. Namozov monetar siyosatning strategik maqsadlari sifatida moliyaviy
barqarorlik, iqtisodiy o‘sish va to‘lov balansining barqarorligini ko‘rsatadi
11
.
2008-yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi dunyoning ko‘plab
mamlakatlarida, shu jumladan taraqqiy etgan mamlakatlarda, milliy bank tizimining
likvidliligiga va makroiqtisodiy o‘sishga nisbatan kuchli salbiy ta’sirni yuzaga
keltirdi. Bu esa, o‘z navbatida, Markaziy banklar tomonidan amalga oshirilayotgan
monetar siyosatning strategik maqsadlariga ham ta’sir ko‘rsatdi.
Global moliyaviy inqiroz ta’sirida tijorat banklari tomonidan berilgan
kreditlarning katta qismini o‘z vaqtida qaytmaganligi ularning likvidliligini izdan
chiqishiga olib kelgan asosiy omil bo‘ldi. Natijada, tijorat banklarida likvidlilik riski
chuqurlashdi.
9
Моисеев С.Р. Денежно-кредитная политика: теория и практика. Учебное пособие. – М.: Московская
финансово-промишленная академия, 2011. - С. 218.
10
Миллер Р.Л., Ван-Хуз Д.Д. Современные денги и банковское дело. Пер. с англ. – М.: ИНФРА-М, 2000. – С.
645-646.
11
Намозов О.Ш. Монетарная политика в переходной экономике: концептуалные подходи и программные
направления. Автореф. дисс. на соиск. уч. ц. д.е.н. – Ташкент, 2011. - С. 11.
87
Ma’lumki, tijorat banklarida likvidlilik riskining chuqurlashishi xo‘jalik
yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi pullik to‘lovlarning uzluksizligini buzilishiga olib
keladi. Bu esa, iqtisodiyotga jiddiy zarar yetkazadi. Bundan tashqari, likvidlilik riski
tijorat bankini bankrot bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Bu esa, o‘nlab, yuzlab
korxonalarning xonavayron bo‘lishiga olib keladi. Ushbu salbiy oqibatlarning oldini
olish maqsadida dunyoning ko‘plab mamlakatlarida Markaziy banklar va Hukumatlar
tomonidan tijorat banklarining likvidliligini oshirishga qaratilgan tadbirlar amalga
oshirildi. Shu o‘rinda qayd etish joizki, bank tizimining likvidliligini ta’minlashga
qaratilgan chora-tadbirlar mamlakatlarda turlicha shakllarda amalga oshirildi.
Masalan, AQShda FZT hisob stavkasini global inqiroz davrida 0,25 foizgacha
tushirdi. Bu esa, AQSh tarixidagi eng past hisob stavkasi hisoblanadi. Ana shunday
past hisob stavkalarida AQSh tijorat banklariga 2,0 trln. miqdorida markazlashgan
kreditlar berildi. 2008-yil 16-oktyabrda FZT tijorat banklariga bir oydan olti oygacha
muddatga markazlashgan kreditlar olish imkonini beradigan auksionlar o‘tkazishini
e’lon qildi. FZTning tijorat banklarining likvidliligini ta’minlash maqsadida berilgan
ushbu kreditlari garov asosida berilgan bo‘lib, garov obyektlari tarkibiga birinchi
marta “A-” dan “BBB-” gacha reytingga ega bo‘lgan aktivlar kiritildi. Bundan
tashqari, 2008-yilning mart oyidan boshlab, FZT TSLF (Term Securities Lending
Facility) dasturi doirasida ipoteka obligatsiyalarini ham garov obyekti sifatida tan
olgan holda, markazlashgan kreditlar bera boshladi
12
.
YeMB “yevrohudud”dagi tijorat banklarining likvidliligini oshirish maqsadida,
birinchidan, hisob stavkasining yillik darajasini 1,0 foizgacha tushirdi (2008-yilning
oktyabr oyidan 2009-yilning may oyigacha bo‘lgan davrda YeMBning yillik hisob
stavkasi 3,25 foizdan 1,0 foizga tushdi); ikkinchidan, YeMB 2008-yilning 15-
oktyabridan boshlab, barcha tijorat banklariga qat’iy belgilangan stavkada diskont
kreditlari berishni boshladi (bunda sakkiz mingta tijorat banki markazlashgan
kreditlar olish imkoniga ega bo‘ldi); uchinchidan, YeMB markazlashgan
kreditlarning garov obyektlari sonini oshirdi. Ipoteka obligatsiyalari va
12
“
www.federalreserve.com
” sayti ma’lumotlari.
88
kompaniyalarning aktsiyalari ham markazlashgan kreditlarning garov obyektlari
ro‘yxatiga kiritildi
13
.
Yaponiya Markaziy banki mamlakat bank tizimining likvidliligini oshirish
maqsadida, dastlab, tijorat banklariga yillik 0,1 foiz stavkada 3 oy muddatga 10 trln.
ien (115 mlrd. AQSh dollari) miqdorida kreditlar berdi. Bundan tashqari, Yaponiya
Markaziy banki tijorat banklariga, ularni yapon kompaniyalarini kreditlashlari uchun,
1,22 trln. ien (13 mlrd. AQSh dollari) miqdorida favqulodda kreditlar berdi
14
.
Boshqa davlatlardan farqli o‘laroq, Rossiyada tijorat banklarining likvidliligini
ta’minlash maqsadida ularga subordinar kreditlar berish amalga oshirildi.
Subordinar kreditlar kamida 5 yil muddatga beriladigan kreditlar bo‘lib, ularning
asosiy qarz summasi kredit shartnomasi muddati tugagandan so‘ng, bir marotabali to‘lov
shaklida qaytariladi. Ya’ni, asosiy qarz kredit shartnomasi muddati mobaynida qaytarib
borilmaydi. Buning ustiga, olingan subordinar kreditlar tijorat banklarining kapitali
tarkibida hisobga olinadi.
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida monetar siyosatning strategik
maqsadlari bo‘lgan inflatsiyaga qarshi kurash va milliy valyutaning barqarorligini
ta’minlashga nisbatan makroiqtisodiy o‘sish sur’atlarining barqarorligini ta’minlash
maqsadi muhimroq ahamiyat kasb etib qoldi. Bunday deyishimizga sabab shuki,
dunyoning ko‘plab mamlakatlarida, global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz davrida,
iqtisodiyotni “retsessiya” holatidan chiqarish, iqtisodiy o‘sish sur’atlarining
barqarorligini ta’minlashga qaratilgan ekspansionistik monetar siyosat amalga
oshirildi.
Pul-kredit siyosati asosida iqtisodiyotga pul-kredit siyosatining ta’sir etishi
jarayonlarini o‘rganuvchi pul nazariyasi yotadi. Ushbu nazariyaga ikki xil
yondashuvchi iqtisodchilar o‘rtasida ko‘p yillardan beri tortishuvlar bo‘lib kelmoqda.
Bularga neokeynschilar nazariyasi va zamonoviy pul miqdori nazariyasi
tarafdorlarini kiritamiz. Har ikki nazariya tarafdorlari ham pul taklifining nominal
YaIM ga ta’sirini inkor etmaydilar, ammo bu ta’sirning ahamiyatiga har xil baho
13
www.ecb.eu
sayti ma’lumotlari.
14
www.boj.or.jp
. sayti ma’lumotlari.
89
beradilar. Keynschilar fikricha, monetar siyosat yuritishda foiz stavkasi darajasiga
asoslanishi, monetaristlar fikricha esa, pul taklifining darajasiga asoslanishi lozim.
Keynschilar bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlat aralashuvi shart deb
hisoblashadi, monetaristlar esa uni ortiqcha deb hisoblaydilar.
Keynschilar pul taklifining YaIMga ta’sirini quyidagi ketma-ketlikda amalga
oshadi deb hisoblashadi:
-
pul taklifining o‘zgarishi foiz stavkasining o‘zgarishiga olib keladi;
-
foiz stavkasining o‘zgarishi o‘z navbatida, investitsiyalarga bo‘lgan talabning
o‘zgartiradi;
-
investitsiyalarga talab o‘zgarishi yalpi talab (yalpi xarajatlarning o‘zgarishiga olib
keladi;
-
yalpi talabning o‘zgarishi ishlab chiqarish hajmiga ( YaIMga) ta’sir etadi.
Monetaristlar esa pul miqdorining o‘zgarishi bilan YaMM o‘zgarishi o‘rtasida
yaqinroq aloqa mavjud; ya’ni, pul miqdorining o‘zgarishi bevosita YaMM
o‘zgarishiga olib keladi deb hisoblashadi. Buni ular pulning miqdoriy nazariyasi
tenglamasi bilan izohlaydilar.
Ayni paytda monetaristlar pulning aylanish tezligini barqaror deb hisoblaydilar,
keynschilar esa, aksincha, beqaror deydilar.
Hozirda mavjud bo‘lgan monetaristik siyosatning modellari bu ikki yondashuvni
sintez qilgan, ya’ni, bu yondashuvlarning ijobiy jihatlarini qo‘shib, o‘zida aks
ettiradi. Pul kredit siyosatining uzoq muddatli maqsadlariga erishish uchun
monetaristik yondashuv ko‘proq ishlatiladi. Shu bilan birga qisqa muddatli davrlarda
esa davlat foiz stavkasiga ta’sir etish usulidan voz kechmaydi. .
Markaziy Bank bir vaqtning o‘zida ham pul massasini, ham foiz stavkasini
o‘zgartirmasdan ushlab tura olmaydi. Pulga talab o‘sgan holatlarda, maqsad foiz
stavkasining barqarorligini ta’minlash bo‘lsa, Markaziy bank pul taklifini oshirishga
majbur bo‘ladi. Bu tadbir yumshoq pul kredit siyosati deb yuritiladi. Pul massasining
ko‘payib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun pul taklifini cheklash siyosatini qo‘llash
foiz stavkasining ko‘tarilishiga olib keladi va bu siyosat qattiq pul kredit siyosati deb
yuritiladi.
90
Agar pulga talab inflatsiya ta’sirida ko‘paysa qattiq pul kredit siyosatini qo‘llash
maqsadga muvofiq bo‘ladi. Maboda pulga talab ishlab chiqarish va daromadlarning
o‘sishi oqibatida oshsa, yumshoq pul kredit siyosatini qo‘llash o‘rinlidir.
Pul kredit siyosatining ishlab chiqarish hajmiga ta’siri birinchi paragrafda
ta’kidlanganidek, pul taklifi o‘zgarishining foiz stavkasi darajasiga, foiz stavkasi
o‘zgarishining esa investitsiya xarajatlari hajmiga (bu bilan yalpi xarajatlar hajmiga
ham) va yalpi xarajatlar o‘zgarishining ishlab chiqarish ya’ni yalpi taklif hajmiga
ta’siri ko‘rinishida bosqichma - bosqich ro‘y beradi. Foiz stavkasining pul taklifi
o‘zgarishiga tasirchanligi, yoki investitsiya xarajatlarining foiz stavkasi o‘zgarishiga
tasirchanligi past bo‘lishi pul kredit siyosatini amalga oshirishda muammolarni
keltirib chiqaradi.
Pul-kredit siyosati fiskal va savdo siyosatlari bilan chambarchas bog‘liq.
Agarda Markaziy bank qayd qilingan valyuta kursini saqlab turishni maqsad qilib
qo‘ysa, mustaqil (ichki) pul siyosatini olib borish mumkin bo‘lmay qoladi. Chunki
almashinuv kursini ta’minlab turish uchun valyuta zaxiralarini ko‘paytirib yoki
kamaytirib turish iqtisodiyotda pul hajmiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Pul-kredit va
fiskal siyosatlarni muvofiqlashtirish bilan bog‘liq qiyinchiliklar ham mavjud. Agarda
hukumat iqtisodiyotni davlat xarajatlarini oshirish orqali qo‘llab-quvvatlashni amalga
oshirmoqchi bo‘lsa, uning muvaffaqiyatli amalga oshishi ko‘proq pul-kredit
siyosatining xarakteriga bog‘liq. Chunki, bu mo‘ljallanayotgan xarajatlar qimmatli
qog‘ozlar (ya’ni, obligatsiyalar)ni chiqarish evaziga amalga oshsa, pulga bo‘lgan
talab oshadi va natijada esa foiz stavkalari ko‘tariladi. Bu esa investitsiya
xarajatlarining kamayishiga olib keladi, yoki Markaziy bank hukumatning yuqoridagi
siyosatini qo‘llab-quvvatlash uchun pul taklifini ma’lum miqdorda ko‘paytirsa, pul
qadrsizlanishi mumkin.
Umuman, barqaror pul-kredit siyosati hukumat tomonidan olib boriladigan
fiskal siyosatga hamma vaqt ham mos kelavermaydi.
Dostları ilə paylaş: |