O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov makroiqtisodiy siyosat

6.2.
 
Monetar siyosatning mohiyati, maqsadi va vazifalari. 
Pul-kredit siyosati deganda, to‘liq bandlik sharoitida yalpi milliy mahsulotni 
ishlab chiqarishga inflatsiyaning ta’sirini kamaytirish yoki bartaraf etish maqsadida 
muomaladagi pul miqdorini o‘zgartirishga qaratilgan chora-tadbirlar tushuniladi. Pul 
kredit siyosati davlat tomonidan belgilanadi va uni Markaziy Bank amalga oshiradi. 
Uning yordamida har qanday davlat mamlakatda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash 
vazifasini hayotga tadbiq etadi. 
5
Саидова Г., Шадыбаев Т. Макроэкономика Т., ИПАК «Шарк» 2003, 34 -с.. 

---

83 
Pul kredit siyosatini amalga oshirishning pirovard maqsadlari iqtisodiy o‘sish, 
to‘liq bandlikni, baholarning hamda to‘lov balansining barqarorligini ta’minlashdan 
iborat. 
Bu maqsadlarga erishish uchun milliy valyutani muomaladagi pul massasi, foiz 
stavkasi va milliy valyuta almashinuv kursining optimal kattaliklarini ta’minlab turish 
zarur bo‘ladi.
Boshqacha aytganda, monetar siyosat pullarga bo‘lgan talab va pullar taklifini 
tartibga solish va nazorat qilishga qaratilgan chora-tadbirlar yig‘indisini ifodalaydi. 
Monetar siyosatning ikki asosiy turi mavjud: 
1. restriksion monetar siyosat; 
2. ekspansionistik monetar siyosat. 
Restriksion monetar siyosat deganda, odatda, muomaladagi pul massasining 
o‘sish sur’atlarini jilovlashga qaratilgan monetar siyosat tushuniladi. 
Restriksion monetar siyosatni amalga oshirishda Markaziy bank quyidagi 
usullardan foydalanadi: 
– Markaziy bankning majburiy zaxira stavkalarining darajasi oshiriladi; 
– tijorat banklariga qimmatli qog‘ozlar Markaziy bank tomonidan qayta sotib 
olish sharti bilan sotiladi; 
– Markaziy bank tomonidan hukumatga va tijorat banklariga tegishli bo‘lgan 
vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘lari depozit hisobraqamlariga jalb etiladi; 
– Markaziy bank valyuta siyosati doirasida milliy valyutadagi pul mablag‘lari 
hajmining o‘sish sur’atlarini cheklashga qaratilgan operatsiyalarni amalga oshiradi. 
Ekspansionistik monetar siyosat deganda, muomaladagi pul massasining 
multiplikativ kengayishini ta’minlash asosida to‘lovga qobil talabni rag‘batlantirishga 
qaratilgan monetar siyosat tushuniladi. 
Ekspansionistik monetar siyosatni amalga oshirishda Markaziy bank quyidagi 
usullardan foydalanadi: 
– Markaziy bank qayta moliyalash stavkalarini pasaytiradi va tijorat banklariga 
beriladigan markazlashgan kreditlarning hajmini oshiradi; 

---

84 
– tijorat banklarining kreditlash hajmiga nisbatan Markaziy bank tomonidan 
belgilangan limitlar hajmi oshiriladi, ya’ni banklarga kreditlar miqdorini oshirishga 
imkoniyat yaratiladi. 
– Markaziy bankning majburiy zaxira stavkalari pasaytiriladi; 
– tijorat banklariga qimmatli qog‘ozlar Markaziy bank tomonidan qayta sotish 
sharti bilan sotib olinadi; 
– Markaziy bank valyuta siyosati doirasida milliy valyutadagi pul mablag‘lari 
hajmining o‘sish sur’atlarini oshirishga qaratilgan operatsiyalarni amalga oshiradi. 
2008-yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining oqibatlarini 
bartaraf 
etishda 
dunyoning 
ko‘pchilik 
mamlakatlarida 
Markaziy 
banklar 
ekspansionistik monetar siyosatni amalga oshirishdi. Xususan, AQSh FZT, Yaponiya 
Markaziy banki va Yevropa Markaziy banki nollik hisob stavkalariga asoslangan 
“arzon pullar” siyosatidan foydalanishdi. 
“Arzon pullar” siyosati birinchi bo‘lib J.M. Keyns tomonidan taklif etilgan. 
Bunda J. Keyns Markaziy bankning hisob stavkasini pasaytirish yo‘li bilan tijorat 
banklari kreditlarining foiz stavkalarini pasaytirishga erishishni taklif qilgan. Buning 
natijasida kompaniyalarning bank kreditlaridan foydalanish darajasi oshishi va 
shuning asosida ularning investitsion xarajatlarini moliyalashtirish hajmining 
oshishiga erishish lozim edi. Bu esa, o‘z navbatida, tovarlar va xizmatlar ishlab 
chiqarish hajmining oshishiga va yangi ish o‘rinlarining yaratilishiga olib kelishi 
kerak edi. 
Ekspansionistik monetar siyosat mamlakat bank tizimining likvidliligini 
oshirish, ichki to‘lovga qobil talabni rag‘batlantirish va shuning asosida iqtisodiyotni 
turg‘unlik holatidan chiqarish imkonini beradi.
Ekspansionistik pul-kredit siyosatining qo‘llanilishi milliy iqtisodiyotning pul 
mablag‘lari bilan ta’minlanganlik darajasini oshishiga olib keladi.
Iqtisodiy adabiyotda ko‘pchilik iqtisodchi olimlar tomonidan milliy valyutaning 
barqarorligini ta’minlash va mamlakatda baholar barqarorligiga erishish monetar 
siyosatning strategik maqsadlari sifatida e’tirof etilgan. Masalan, V. Shenaev,

---

85 
O. Naumchenkoning “Markaziy bank iqtisodiyotni tartibga solish jarayonida” nomli 
monografiyasida, J. Matukning “Fransiya va boshqa mamlakatlarning moliya 
tizimlari” nomli monografiyasida milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash va
mamlakatda baholar barqarorligiga erishish monetar siyosatning strategik maqsadlari 
ekanligi qayd etilgan
6
.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risidagi 
qonunda Markaziy bank monetar siyosatining strategik maqsadi milliy valyutaning 
barqarorligini ta’minlash ekanligi e’tirof etilgan
7
. 
AQSh FZT to‘g‘risidagi qonunda ham milliy valyutaning barqarorligini 
ta’minlash va baholar barqarorligini saqlab turish monetar siyosatning strategik 
maqsadi ekanligi o‘z ifodasini topgan. 
Shunisi xarakterliki, Markaziy banklar ichida faqat Yevropa Markaziy 
bankining (YeMB) Nizomida uning monetar siyosatining strategik maqsadi 
yevrozonada baholar barqarorligiga erishish ekanligi qayd etilgan. Demak, yevroning 
barqarorligini ta’minlash YeMB monetar siyosatining strategik maqsadi 
hisoblanmaydi. 
V. Rudko-Silivanov, N. Kuchina, M. Jevlakova hammuallifligida chop etilgan 
“Markaziy bank faoliyatini tashkil qilish” mavzuidagi o‘quv qo‘llanmada monetar 
siyosatning quyidagi strategik maqsadlarining mavjudligi e’tirof etiladi: 
– baholar barqarorligini ta’minlash; 
– to‘liq bandlikka erishish; 
– ishlab chiqarish real hajmining o‘sishini ta’minlash; 
– to‘lov balansining muvozanatini ta’minlash
8
. 
Bu erda monetar siyosatning asosiy strategik maqsadi – milliy valyutaning 
barqarorligini ta’minlash e’tirof etilmagan holda, ishlab chiqarish real hajmining 
6
Шенаев В.Н., Наумченко О.В. Централний банк в процессе экономического регулирования. – М.: АО 
«Консалтбанкир», 1994 . – 112 с.; Матук Ж. Финансовые системы Фрации и других стран. Том 1. – М.: АО 
«Финстатинформ», 1994. – 365 с.
7
O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida”gi Qonuni.1995-yil 21-
dekabr. – 154-I-sonli Qaror. 
8
Рудко-Силиванов В.В., Кучина Н.В., Жевлакова М.А. Организация деятелности Центрального банка. Учебное 
пособие. – М.: КНОРУС, 2011. - С. 32-33. 

---

86 
o‘sishini va to‘lov balansining muvozanatini ta’minlash uning strategik maqsadi 
sifatida qayd etilmoqda. 
S. Moiseevning fikriga ko‘ra, monetar siyosatning quyidagi to‘rtta strategik 
maqsadlari mavjud: 
– baholar barqarorligi; 
– milliy valyutaning barqarorligi; 
– mamlakatda moliyaviy barqarorlikni ta’minlash; 
– muvozanatlashgan iqtisodiy o‘sish
9
. 
R. Miller va D. Van-Xuzning fikriga ko‘ra, monetar siyosatning ikki strategik 
maqsadi mavjud: tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishning yuqori va barqaror 
darajasini ta’minlash; inflatsiyaning past va barqaror darajada bo‘lishiga erishish
10
. 
Ushbu iqtisodchi olimlar haqli ravishda e’tirof etadilarki, Markaziy bankning 
monetar siyosat yordamida tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishning yuqori va 
barqaror darajasini ta’minlashi ishsizlik darajasini pasaytirish imkonini beradi. Bu 
esa, Hukumat iqtisodiy siyosatining strategik maqsadlaridan biri bo‘lgan ishsizlikning 
past va barqaror darajasini ta’minlash maqsadiga mos keladi. 
O. Namozov monetar siyosatning strategik maqsadlari sifatida moliyaviy 
barqarorlik, iqtisodiy o‘sish va to‘lov balansining barqarorligini ko‘rsatadi
11
.
2008-yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi dunyoning ko‘plab 
mamlakatlarida, shu jumladan taraqqiy etgan mamlakatlarda, milliy bank tizimining 
likvidliligiga va makroiqtisodiy o‘sishga nisbatan kuchli salbiy ta’sirni yuzaga 
keltirdi. Bu esa, o‘z navbatida, Markaziy banklar tomonidan amalga oshirilayotgan 
monetar siyosatning strategik maqsadlariga ham ta’sir ko‘rsatdi. 
Global moliyaviy inqiroz ta’sirida tijorat banklari tomonidan berilgan 
kreditlarning katta qismini o‘z vaqtida qaytmaganligi ularning likvidliligini izdan 
chiqishiga olib kelgan asosiy omil bo‘ldi. Natijada, tijorat banklarida likvidlilik riski 
chuqurlashdi.
9
Моисеев С.Р. Денежно-кредитная политика: теория и практика. Учебное пособие. – М.: Московская 
финансово-промишленная академия, 2011. - С. 218. 
10
Миллер Р.Л., Ван-Хуз Д.Д. Современные денги и банковское дело. Пер. с англ. – М.: ИНФРА-М, 2000. – С. 
645-646. 
11
Намозов О.Ш. Монетарная политика в переходной экономике: концептуалные подходи и программные 
направления. Автореф. дисс. на соиск. уч. ц. д.е.н. – Ташкент, 2011. - С. 11. 

---

87 
Ma’lumki, tijorat banklarida likvidlilik riskining chuqurlashishi xo‘jalik 
yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi pullik to‘lovlarning uzluksizligini buzilishiga olib 
keladi. Bu esa, iqtisodiyotga jiddiy zarar yetkazadi. Bundan tashqari, likvidlilik riski 
tijorat bankini bankrot bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Bu esa, o‘nlab, yuzlab 
korxonalarning xonavayron bo‘lishiga olib keladi. Ushbu salbiy oqibatlarning oldini 
olish maqsadida dunyoning ko‘plab mamlakatlarida Markaziy banklar va Hukumatlar 
tomonidan tijorat banklarining likvidliligini oshirishga qaratilgan tadbirlar amalga 
oshirildi. Shu o‘rinda qayd etish joizki, bank tizimining likvidliligini ta’minlashga 
qaratilgan chora-tadbirlar mamlakatlarda turlicha shakllarda amalga oshirildi. 
Masalan, AQShda FZT hisob stavkasini global inqiroz davrida 0,25 foizgacha 
tushirdi. Bu esa, AQSh tarixidagi eng past hisob stavkasi hisoblanadi. Ana shunday 
past hisob stavkalarida AQSh tijorat banklariga 2,0 trln. miqdorida markazlashgan 
kreditlar berildi. 2008-yil 16-oktyabrda FZT tijorat banklariga bir oydan olti oygacha 
muddatga markazlashgan kreditlar olish imkonini beradigan auksionlar o‘tkazishini 
e’lon qildi. FZTning tijorat banklarining likvidliligini ta’minlash maqsadida berilgan 
ushbu kreditlari garov asosida berilgan bo‘lib, garov obyektlari tarkibiga birinchi 
marta “A-” dan “BBB-” gacha reytingga ega bo‘lgan aktivlar kiritildi. Bundan 
tashqari, 2008-yilning mart oyidan boshlab, FZT TSLF (Term Securities Lending 
Facility) dasturi doirasida ipoteka obligatsiyalarini ham garov obyekti sifatida tan 
olgan holda, markazlashgan kreditlar bera boshladi
12
. 
YeMB “yevrohudud”dagi tijorat banklarining likvidliligini oshirish maqsadida, 
birinchidan, hisob stavkasining yillik darajasini 1,0 foizgacha tushirdi (2008-yilning 
oktyabr oyidan 2009-yilning may oyigacha bo‘lgan davrda YeMBning yillik hisob 
stavkasi 3,25 foizdan 1,0 foizga tushdi); ikkinchidan, YeMB 2008-yilning 15- 
oktyabridan boshlab, barcha tijorat banklariga qat’iy belgilangan stavkada diskont 
kreditlari berishni boshladi (bunda sakkiz mingta tijorat banki markazlashgan 
kreditlar olish imkoniga ega bo‘ldi); uchinchidan, YeMB markazlashgan 
kreditlarning garov obyektlari sonini oshirdi. Ipoteka obligatsiyalari va 
12
“
www.federalreserve.com
” sayti ma’lumotlari. 

---

88 
kompaniyalarning aktsiyalari ham markazlashgan kreditlarning garov obyektlari 
ro‘yxatiga kiritildi
13
.
Yaponiya Markaziy banki mamlakat bank tizimining likvidliligini oshirish 
maqsadida, dastlab, tijorat banklariga yillik 0,1 foiz stavkada 3 oy muddatga 10 trln. 
ien (115 mlrd. AQSh dollari) miqdorida kreditlar berdi. Bundan tashqari, Yaponiya 
Markaziy banki tijorat banklariga, ularni yapon kompaniyalarini kreditlashlari uchun, 
1,22 trln. ien (13 mlrd. AQSh dollari) miqdorida favqulodda kreditlar berdi
14
. 
Boshqa davlatlardan farqli o‘laroq, Rossiyada tijorat banklarining likvidliligini 
ta’minlash maqsadida ularga subordinar kreditlar berish amalga oshirildi. 
Subordinar kreditlar kamida 5 yil muddatga beriladigan kreditlar bo‘lib, ularning 
asosiy qarz summasi kredit shartnomasi muddati tugagandan so‘ng, bir marotabali to‘lov 
shaklida qaytariladi. Ya’ni, asosiy qarz kredit shartnomasi muddati mobaynida qaytarib 
borilmaydi. Buning ustiga, olingan subordinar kreditlar tijorat banklarining kapitali 
tarkibida hisobga olinadi. 
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida monetar siyosatning strategik 
maqsadlari bo‘lgan inflatsiyaga qarshi kurash va milliy valyutaning barqarorligini 
ta’minlashga nisbatan makroiqtisodiy o‘sish sur’atlarining barqarorligini ta’minlash 
maqsadi muhimroq ahamiyat kasb etib qoldi. Bunday deyishimizga sabab shuki, 
dunyoning ko‘plab mamlakatlarida, global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz davrida, 
iqtisodiyotni “retsessiya” holatidan chiqarish, iqtisodiy o‘sish sur’atlarining 
barqarorligini ta’minlashga qaratilgan ekspansionistik monetar siyosat amalga 
oshirildi. 
Pul-kredit siyosati asosida iqtisodiyotga pul-kredit siyosatining ta’sir etishi 
jarayonlarini o‘rganuvchi pul nazariyasi yotadi. Ushbu nazariyaga ikki xil 
yondashuvchi iqtisodchilar o‘rtasida ko‘p yillardan beri tortishuvlar bo‘lib kelmoqda. 
Bularga neokeynschilar nazariyasi va zamonoviy pul miqdori nazariyasi 
tarafdorlarini kiritamiz. Har ikki nazariya tarafdorlari ham pul taklifining nominal 
YaIM ga ta’sirini inkor etmaydilar, ammo bu ta’sirning ahamiyatiga har xil baho 
13
 
www.ecb.eu
 sayti ma’lumotlari. 
14
 
www.boj.or.jp
. sayti ma’lumotlari. 

---

89 
beradilar. Keynschilar fikricha, monetar siyosat yuritishda foiz stavkasi darajasiga 
asoslanishi, monetaristlar fikricha esa, pul taklifining darajasiga asoslanishi lozim. 
Keynschilar bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlat aralashuvi shart deb 
hisoblashadi, monetaristlar esa uni ortiqcha deb hisoblaydilar. 
Keynschilar pul taklifining YaIMga ta’sirini quyidagi ketma-ketlikda amalga 
oshadi deb hisoblashadi:
-
pul taklifining o‘zgarishi foiz stavkasining o‘zgarishiga olib keladi; 
-
foiz stavkasining o‘zgarishi o‘z navbatida, investitsiyalarga bo‘lgan talabning 
o‘zgartiradi; 
-
investitsiyalarga talab o‘zgarishi yalpi talab (yalpi xarajatlarning o‘zgarishiga olib 
keladi; 
-
yalpi talabning o‘zgarishi ishlab chiqarish hajmiga ( YaIMga) ta’sir etadi.
Monetaristlar esa pul miqdorining o‘zgarishi bilan YaMM o‘zgarishi o‘rtasida 
yaqinroq aloqa mavjud; ya’ni, pul miqdorining o‘zgarishi bevosita YaMM 
o‘zgarishiga olib keladi deb hisoblashadi. Buni ular pulning miqdoriy nazariyasi 
tenglamasi bilan izohlaydilar.
 
Ayni paytda monetaristlar pulning aylanish tezligini barqaror deb hisoblaydilar, 
keynschilar esa, aksincha, beqaror deydilar. 
Hozirda mavjud bo‘lgan monetaristik siyosatning modellari bu ikki yondashuvni 
sintez qilgan, ya’ni, bu yondashuvlarning ijobiy jihatlarini qo‘shib, o‘zida aks 
ettiradi. Pul kredit siyosatining uzoq muddatli maqsadlariga erishish uchun 
monetaristik yondashuv ko‘proq ishlatiladi. Shu bilan birga qisqa muddatli davrlarda 
esa davlat foiz stavkasiga ta’sir etish usulidan voz kechmaydi. . 
Markaziy Bank bir vaqtning o‘zida ham pul massasini, ham foiz stavkasini 
o‘zgartirmasdan ushlab tura olmaydi. Pulga talab o‘sgan holatlarda, maqsad foiz 
stavkasining barqarorligini ta’minlash bo‘lsa, Markaziy bank pul taklifini oshirishga 
majbur bo‘ladi. Bu tadbir yumshoq pul kredit siyosati deb yuritiladi. Pul massasining 
ko‘payib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun pul taklifini cheklash siyosatini qo‘llash 
foiz stavkasining ko‘tarilishiga olib keladi va bu siyosat qattiq pul kredit siyosati deb 
yuritiladi. 

---

90 
Agar pulga talab inflatsiya ta’sirida ko‘paysa qattiq pul kredit siyosatini qo‘llash 
maqsadga muvofiq bo‘ladi. Maboda pulga talab ishlab chiqarish va daromadlarning 
o‘sishi oqibatida oshsa, yumshoq pul kredit siyosatini qo‘llash o‘rinlidir.
 
Pul kredit siyosatining ishlab chiqarish hajmiga ta’siri birinchi paragrafda 
ta’kidlanganidek, pul taklifi o‘zgarishining foiz stavkasi darajasiga, foiz stavkasi 
o‘zgarishining esa investitsiya xarajatlari hajmiga (bu bilan yalpi xarajatlar hajmiga 
ham) va yalpi xarajatlar o‘zgarishining ishlab chiqarish ya’ni yalpi taklif hajmiga 
ta’siri ko‘rinishida bosqichma - bosqich ro‘y beradi. Foiz stavkasining pul taklifi 
o‘zgarishiga tasirchanligi, yoki investitsiya xarajatlarining foiz stavkasi o‘zgarishiga 
tasirchanligi past bo‘lishi pul kredit siyosatini amalga oshirishda muammolarni 
keltirib chiqaradi.
Pul-kredit siyosati fiskal va savdo siyosatlari bilan chambarchas bog‘liq. 
Agarda Markaziy bank qayd qilingan valyuta kursini saqlab turishni maqsad qilib 
qo‘ysa, mustaqil (ichki) pul siyosatini olib borish mumkin bo‘lmay qoladi. Chunki 
almashinuv kursini ta’minlab turish uchun valyuta zaxiralarini ko‘paytirib yoki 
kamaytirib turish iqtisodiyotda pul hajmiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Pul-kredit va 
fiskal siyosatlarni muvofiqlashtirish bilan bog‘liq qiyinchiliklar ham mavjud. Agarda 
hukumat iqtisodiyotni davlat xarajatlarini oshirish orqali qo‘llab-quvvatlashni amalga 
oshirmoqchi bo‘lsa, uning muvaffaqiyatli amalga oshishi ko‘proq pul-kredit 
siyosatining xarakteriga bog‘liq. Chunki, bu mo‘ljallanayotgan xarajatlar qimmatli 
qog‘ozlar (ya’ni, obligatsiyalar)ni chiqarish evaziga amalga oshsa, pulga bo‘lgan 
talab oshadi va natijada esa foiz stavkalari ko‘tariladi. Bu esa investitsiya 
xarajatlarining kamayishiga olib keladi, yoki Markaziy bank hukumatning yuqoridagi 
siyosatini qo‘llab-quvvatlash uchun pul taklifini ma’lum miqdorda ko‘paytirsa, pul 
qadrsizlanishi mumkin. 
Umuman, barqaror pul-kredit siyosati hukumat tomonidan olib boriladigan 
fiskal siyosatga hamma vaqt ham mos kelavermaydi.