Flektiv tillarda (lotincha “flexio” – o’tish, bukilish) morfemalar fonetik
sharoitga bog'liq bo'lmagan holda o'zgarishlarga uchraydi. Bu tillarda so'zning
o'zagi ichki fleksiya natijasida o'zgaradi. Masalan, ingliz tilida sit – sat –
o'tirmoq, catch – cought – ushlamoq, man – men – erkak kishilar va h.k. Flektiv
tillarda morfemalarni ajratish ancha mushkulroq bo'lib, so'zlarga qo'shilgan
affikslar bir yo'la bir necha ma'nolarni ifrdalashi mumkin. Flektiv tillarda qaysi
vositalar grammatik ma'noni ifodalashda ko'proq qo'llanishiga ko'ra analitik va
sintetik turlarga bo'linadi.
Agglyutinativ (lotincha agglutinare – ulamoq) tillarda so'zlarning o'zaro
munosibati so'z yasash va so'z o'zgartirish affikslari orqali ifodalanadi. So'zlar
ko'p morfemali bo'lib, so'zni tashkil etgan morfemalar o'rtasidagi chegara aniq
bo'ladi. Agglyutinativ tillarga turkiy, mo'g'ul, fin, bantu tillari kiradi. O'zbek tili
agglyutinativ tillarga yorqin misoldir. Masalan, kelmadi – so'zida kel – o'zak
affiksi, -ma – inkor affiksi -di – o'tgan zamon, 3-shaxsni ifodalovchi affiks
- 140 -
mavjud. O'zbek tilida so'zlarga oltitagacha affikslarni qo'shish mumkin.
Attlyutinativ tillarda so'zning o'zagi – o'zak morfemada kamroq o'zgarishilar
ro'y beradi, biroq affiksal morfemalar ulangan o'rinda turli o'zgarishlar ko'prok
uchraydi. Masalan, tara – taroq – taramoq, sez – seskanmoq, so'ra – so'roq –
so'ramoq, kurak – kuragi, bog' – boqqa. ko'ngil – ko'ngli kabi.
Polisintetik (grekcha polys – ko'p, synthesis – qo'shish) yoki inkorporativ
tillarda harakat va holatning obyektini, ba'zan subyektini ifodalash uchun
fe'lning tarkibiga alohida so'z – affikslar qo'shiladi.
Inkorporatsiya (lotincha incorporare – qo'shmoq) qo'shma fe'l yasash-
ning bir usuli hisoblanadi. Masalan, naua yoki antek tilida
1
ni-k-qwa in naka – tl
– "Men (hozir) go'sht yemoqdaman" gapida ni – fe'l prefiksi, 1-shaxs birlikda, k
– jonsiz narsa bilan moslashuvda qo'llanuvchi prefiks, qwa – "yemoq", o'zak, in
– aniq artikl, naka – "go'sht", o'zak, tl – asosiy kelishik affiksi. Bu fe'lning
shakli, ya'ni so'z "Men go'sht yeyman" degan gapga teng keladi va bu o'ziga xos
inkorporatsiya hodisasidir.
Polisintetik tillarda alohida qo'llanuvchi so'zlar ham borki, ular so'z – af-
fikslardan farq qiladi. Polisintetik tillarga Sibir va Amerika tillari kiradi.
1
Misol quyidagi kitobdan olindi: Шайкевич А.Я., Абдуазизов А.А., Гурджиева
Е.А. Введение в языкознание. Т., 1989, с. 150.
- 141 -
Dostları ilə paylaş: |
