O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

Tillar taraqqiyotidagi farqlanish va o’xshashliklar 
 
Tillar taraqqiyotidagi o’zgarishlar turli yo’nalishda bo’lib xar xil natija-
larga olib keladi. Ba’zan shunday ham bo’ladiki, tildagi qandaydir kichik 
o’zgarishlar kuchayib, ularda so’zlashuvchilarning muloqotida quyinchiliklarni 
keltirib chiqaradi va ba’zan bir tilning ikki variantida so’zlashuvchilar bir-
birlarini tushunmay qolishlari mumkin. Tilning taraqqiyotidagi bunday jarayon 
farqlanish deb ataladi. Buning aksi bo’lgan jarayon, yani bir tilning ikki varianti 
o’rtasidagi farqlanish yo’qolishi natijasida ularning qo’shilib ketishi integratsi-
ya deb ataladi. Bu ikki jarayon tillarning rivojlanish davrida turlicha kechadi. 
Qadim zamonlarda til qabila bilan bog’liq bo’lgan. Qabilalarning bo’linib ket-
ishi natijasida tillar ham bo’linib ketgan va farqlangan. Biroq bu farqlanish ja-
rayoni tez kechmagan. Tillarning o’xshashligi esa o’tmishda ko’chmanchilik 
bilan hayot kechirgan xalqlarning tillarida ko’proq ro’y bergan. Odatda qishloq 
xo’jaligi, tog’da va o’rmonda hayot kechirish tillarning farqlanishini tezlatuvchi 
shartlardan hisoblanadi. Masalan, Afrika qit’asidagi Kamerun mamlakatida 180 

---

- 145 - 
dan ortiq til bor. Tojikistonning Pomir tog’laridagi aholining birnecha tillarda 
so’zlashuvi, xatto ular yashayotgan joy 5-6 km uzoqlikda bo’lsa ham turli bir-
biriga o’xshamagan tillarda so’zlashuvi qiziqdir. 
Bir tilning ikki tilga ajralish jarayonida avval bu tilning sheva –laxjalarga 
bo’linib ketishi ro’y beradi. Kelgusida bu shevalar alohida til bo’lib qolishlari 
mumkin. Masalan, sanskrit tili boshqa hind guruhi tillari uchun shunday yo’lni 
bosib o’tgan.
Sheva va lahjalar 
 
Tilning ma’lum xududdagi og’zaki qo’llanishidagi xususiyatlarini o’zida 
aks ettirgan shakli sheva yoki dialekt (grekcha dialektas – til nutq sheva) deb at-
aladi. Katta sheva va dialektlarni lahja deb yuritiladi. Til va sheva o’rtasidagi 
tafovut shartli bo’lib, go’yo milliy til va adabiy til o’rtasidagi farqqa 
o’xshashdir. Bu farqlanish turli xududlardagi bir tilning turli ko’rinishidek 
tuyuladi. Til va dialektlarning tafovuti unda so’zlashuvchilarning madaniyati, 
psixologiyasi, urf-odati va milliy xususiyatlarining o’zgachaligi bilan 
izohlanadi. Bir-biriga xududiy yaqin bo’lgan shevalar o’sha tilga o’xshash 
alomatlari bilan ajralib turadi. Bir-biridan juda uzoq xududda tarqalgan shevalar 
esa boshqa tilga o’xshash alomatlarga ega bo’ladi. Masalan, oltoy tilining 
janubiy shevalari qirg’iz tiliga juda o’xshash bo’lsa, shimoliy shevalari shor 
tiliga yaqinroqdir. 
1
Bir tilning turli shevalari avvalo talaffuz xususiyatlari bilan 
farqlanadi. Masalan, Toshkent shevasida “keldi” deb talaffuz qilinsa, xorazm 
shevalarida “galdi”, o’zbek tilining qarluq shevalarida «yomon », o’zbek tilining 
qarluq shevalarida «jomon» deb talaffuz qilinadi. Shevalar o’z lug’ati yani 
so’zlari bilan farqlanadi. Masalan, Buxoro shevasida “taxlamoq” fe’li biror ishni 
bajarmoq ma’nosida qo’llanadi. Bu so’z boshqa o’zbek shevalarida “biror 
narsani ustma-ust tartibda qo’ymoq” ma’nosini beradi. Tilning shevalari o’z 
grammatik alomatlari bilan ham farqlanadilar. Ko’pgina o’zbek shevalarida 
1
Шайкевич А.Я., Абдуазизов А.А., Гурджиева Е.А. Введение в языкознание. Т., 1989, с.192.

---

- 146 - 
qaratqich kelishigi qo’shimchasi –ning tushum kelishigi qo’shimchasi –ni bilan 
aytiladi. Tilning sheva va laxjalarni o’rganuvchi tilshunoslikning alohida bo’limi 
dialektologiya (lotincha-dialekt – nutq, -ya - fan) deb ataladi. Tilning turli 
xududlardagi tarqalgan sheva va laxjalari shu xalqning tarihi, urf-odati, 
madaniyat va san’ati bilan bog’liqdir. Odatda dialektologiya regional, yani 
xududiy, biror region yoki mahalliy joy bilan bog’liqdir. Dialektologiya 
lingvistik geografiya bilan bog’lanadi. Turli shevalardagi xususiyatlar jamlanib 
lingvistik atlaslar tuziladi. Sheva va laxjalarning xududiy joylanishiga doir 
xaritalar tuziladi. Endilikda turli tillardagi ayrim xususiyatlarning tarqalishiga 
doir xarita va atlaslar tuzilmoqda. 
Bunday lingvistik xarita va atlaslarni tuzish maqsadida aniq dastur va 
anketalar, yani qanday masalalar, so’z va gaplar kiritib, ularni tahlil qilishda 
uchraydigan fonetik, grammatik va leksik xususiyatlarga ahamiyat beriladi. 
Bunday vazifalarni bajarish uchun mahsus dialektologik ekspeditsiya 
uyushtiriladi. Til va uning shevalaridagi tarqalgan turli xususiyatlarning 
dialektologik xaritada ko’rsatilish chegarasi izoglosslar (lotincha izo- o’zaro 
gloss-til) deb yuritiladi. Bunday izoglosslarni aniqlash shevalar tarihini 
o’rganishda yordam beradi. Lingvistik geografiya metodlarini qo’llash natijasida 
turli tillar va shevalardagi izoglosslarning tarqalishi aniqlanadi. Jamiyatning turli 
sinflariga mansub bo’lgan til xususiyatlarini ijtimoiy dialektlarga hos deb 
hisoblanadi.