O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

 AKKOMODATSIYA 
 
Akkomodatsiya (lotincha accomadatio – moslashuv) keng tarqalgan 
fonetik hodisalardan biri bo'lib, talaffuz iqtisodi bilan uzviy bog'liqdir. Akko-
modatsiya uch turli bo'ladi. Keyingi tovushning ekskursiyasi o'zidan oldin kel-
gan tovushning rekursiyasiga moslashsa, progressiv akkomodatsiya deyiladi. 
Aksincha, agar oldingi tovushning rekursiyasi keyingi tovushning ekskursiya-
siga moslashsa, regressiv assimilatsiya deb ataladi. Qo'shni kelgan tovushlarn-
ing bir-biriga ta'siri natijasida ularning artikulatsiyasi moslashuvi o'zaro 
akkomodatsiya deyiladi. Akkomodatsiya unlilarning undoshlarga va un-
doshlarning unlilarga moslashuvida ro'y berishi mumkin. O'zbek tilida chuqur til 
orqa (uvulyar) undoshlardan (x, g', q) keyin til oldi unlilari /i, e, a/ til orqa unli-
lari bo'lib talaffuz etiladi, ya'ni ularning talaffuzi moslashadi. Aksincha, til orqa 
unlilari (u, o', o) til oldi undoshlaridan keyin til oldi unlilari bo'lib artikulatsiya 
1
Мартине А. Основы общей лингвистики. Новое в лингвистике. Вып. III. М., 1963, стр. 
536. 
2
Серебренников Б.А. Вероятностные обоснования в компоративистике. М., Наука, 1974, 
с. 62.

---

- 42 - 
qilinadi. O'zbek tilidagi bu xususiyat progressiv akkomodasiyaga misol bo'la 
oladi. Unli tovushlar burun undoshlaridan oldin nazalizatsiya qilinishi regressiv 
akkomodasiyaga misoldir: kon, tong, tom kabi. Non, nom, ming so'zlarida bir 
yo'la progressiv va regressiv akkomodatsiya kuzatiladi, chunki ikki burun un-
doshi orasidagi unli nazalizatsiya qilinadi. 
Rus, mordva, chuvash, nenes va fransuz tillarida til oldi unlilaridan oldin 
undoshlar palatalizatsiya qilinadi
1
, ya'ni regressiv akkomodatsiyaga uchraydi. 
Ba'zi tillarda esa, til orqa unlilaridan keyin undoshlar velyarizasiya qilinadi, 
ya'ni tilning orqa qismi orqaga yoki yumshoq tanglayga tomon yo'naladi va un-
doshning ton va shovqini pasayib qattiq talaffuz etiladi. Undoshlarning 
lablangan unlilar bilan birikuvi natijasida labаlizatsiya hodisasi ro'y beradi. 
Ba'zan esa, velyar va lab undoshlari til orqa lablangan unlilari bilan birikishi na-
tijasida labio-velyarizatsiya hosil bo'ladi. Bu hodisalar ham akkomodatsiyaning 
turlari hisoblanadi. O'zbek tilidagi qurt, bolta, qarta, mingta, kamchil so'zlaridagi 
undosh birikmalarning har ikki elementi bir-biriga ta'sir qilib, jarangsiz un-
doshlar sonorlarni qisman jarangsizlashtiradi va o'z navbatida, sonorlar ham ja-
rangsiz undoshlarda ovoz tonini kuchaytirib, shovqinni pasaytiradi. Bu hodisa 
o'zaro akkomodatsiyaga misoldir. 
Akkomodatsiya tovushlarning hosil bo'lishi o'rni va usuli, labning holati 
va tovush paychalarining tebranishi va yaxshi tebranmasligiga ko'ra moslashuv 
orqali amalga oshiriladi. Nutqdagi barcha tovushlar bir-biri bilan artikulatsiya 
fazalari orqali bog'lanadi va bu artikulatsiya strukturasini tashkil etadi. 
Tovushlar o'rtasidagi bog'lanishning artikulatsiya strukturasini chuqur o'rganish 
yordamida fonetik hodisalar oydinlashadi.